O’quv darslik

 
 
 

NAFAS A’ZOLARI FAOLIYATIGA TA’SIR ETUVCHI VOSITALAR 
 
Nafas a’zolarining xastaliklari turlicha bo‘lib, mustaqil g‘olda yoki boshqa 
patolo-giyalarning asorati yoki yo‘ldosh kasallik sifatida ko‘p uchraydi. Nafas 
olish jarayoni uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi orqali boshqariladi. 
Bu markazning faolligi qondagi karbonat angidridi miqdoriga bog‘liq,chunki 
CO
2
nafas markazini bevosita qo‘zg‘atadi Bundan tashqari nafas markazi 
reflektor yo‘l bilan (karotid koptokchasidagi ximioretseptorlar) ham qo‘g‘oladi. 
Nafas a’zolari funksiyasiga ta’sir ko‘rsatuvchi vosi-talar quyidagi guruxlarga 
bo‘linadi:
1.Nafas olishni kuchaytiruvchi (stimullovchi ) vositalar; 
2.Yo‘talga qarshi vositalar; 
3.Balg‘am ko‘chiruvchi vositalar; 
4.O‘pka etishmovchiligida (o‘pka shishida ) qo‘llanuvchi vositalar; 
5.Bronxial astma xastaligida qo‘llanuvchi vositalar. 
NAFAS OLISHNI KUCHAYTIRUVCHI VOSITALAR 
Ushbu vositalar o‘z navbatida uchta guruxdan iborat: 

---

- 453 -
1.Nafas markazini bevosita qo‘zg‘otuvchi vositalar: 
( Bemegridum Coffeinum Aethimizolum )
 
2.Nafasni reflektor (bilvosita ) yo‘l bilan stimullovchi vositalar: 
(
Cytitonum, Lobelini hydrochloridum ) 
3.Aralash ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar
: (Cordiaminum, Carbogenum) 
Aethimizolum
 
—kuchli nafas analeptigi g‘isoblanadi, antidepressiv, antiallergik 
va yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ega. Bundan tashqari qisqa vaqtli xotira va 
aqliy mehnat qobiliyatini oshiradi, mo‘tadil spazmolitik xossasiga ega. Etimizol 
bosh miya po‘stloq osti va uzunchoq miyadagi makazlarni faolllashtiradi. 
Boshqa analeptiklardan farqli o‘laroq etimizol bosh miya po‘stloq qavatiga 
susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. SHu sababli uni nafaqat nafas analeptigi, balki 
tinchlantiruvchi vosita sifatida ruxiy xastaliklar da (ayniqsa hayajonlanish, 
bezovtalanish, toqatsizlik bilan kechadigan) qo‘llaniladi. 
Etimizol gipotalamik markazlarni qo‘zg‘otib gipofizning oldingi bo‘lagidan 
AKTGni qonga ajralishini (chiqishini ) va shu tufayli buyrak usti bezining 
po‘stloq qavatidan gormonlar (glyukokortikoid, mineralokortikoidlar) sintezini 
kuchaytiradi. SHu sababli etimizol gipofizadrenal sistemasining kuchli 
stimulyatori xisoblandi. Ushbu xolat eti mizolni antiallergik va yallig‘lanishga 
qarshi ta’sir mexanizmining apsosida yotadi. 
Ta’sir mexanizmi:fosfadiesteraza fermenti faolligini susaytirib to‘qimalarda 
sAMF miqdorini oshiradi sAMF xujayrada ikkilamchi mesenjer bo‘lib
glikogenoliz, metabolik
jarayonlarni kuchaytiradi. Qo‘llashga ko‘rsatmalar: operatsiya va undan 
keyingi davrda nayaas olishni kuchaytirish , narkotik analgetiklar, uyqu 
vositalari bilan o‘tkir zaxarlanganda, chaqaloqlar asfiksiyasi va undan keyingi 
davrda nafas olishning buzilishlarini bartaraf etish uchun, artiritlar, poliartritlar 
va boshqa xolatlarda yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida, bronxial astmada 
(chunki o‘rtacha spazmalitik ta’sirga ega).

---

- 454 -
Noxush ta’siri: dispepsiya, ba’zan bezovtalanish, bosh aylanish, uyquni 
buzilishi; Bezovtalanish va qo‘zg‘alish bilan kechuvchi ruxiy xastaliklarda 
qo‘llash mumkin emas. 
Nafas olishni reflektor (bilvosita) kuchaytiruvchi vositalarga sinokarotid 
koptokchalardagi N-xolinoretseptorlarni qo‘zg‘otuvchi s i t i t o n va l o b e l i 
n kiradi. Ikkala preparat-ning ham ta’siri qisqa (10-20 min.).Faqat venaga sekin 
(1 ml.ni 1-2 minut davomida) kiritiladi, chunki tez kiritilsa apnoe bo‘lishi 
mumkin.Bu preparatlarni reflektor qo‘zg‘oluvchanlik saqlangan xoldagina 
nafas analeptigi sifatida qo‘llash kerak.Masalan: chaqaloqlar asfiksiyasi, is gazi 
bilan zaxarlanganda infeksion kasalliklarda, shok (karaxtlik) va shu kabi 
xolatlarda. 
Simpatik gangliyalarning va buyrak usti bezining mag‘iz qismini ham 
ushbu prepa- ratlar qo‘zg‘otadilar va qon bosimini oshiradilar. Sititonni qon 
aylanish tezligini o‘lchash uchun ham qo‘llash mumkin (tomirga kiritilgan 
vaqtdan, to birinchi chuqur nafas olguncha). 
Aralash ta’sir mexanizmiga ega preparatlarning bosh miya markaziga bevosita 
qo‘zg‘otuvchi 
ta’siri 
ularning 
reflektor 
(karotid 
koptokchalarining 
ximioretseptorlari) ta’sirlari bilan birgalikda kechishidan iborat. Masalan K o r d 
i n a m i n .,K a r b o n a t a n g i d r i d i (CO
2
). Ma’lumki CO
2
nafasni 
fiziologik stimulyatori (kuchaytiruvchi), modda almashinuvi-ning oxirgi 
maxsulotlaridan biridir. Nafaqat nafas, balki qon aylanishini ham boshqa-rishda 
katta ahamiyatga ega. SO
2
ning xavodagi miqdori odatda 0,03 % tashkil 
etadi.Uning katta konsentratsiyasi bilan nafas olinsa alveolalarda va shunga 
mos ravishda qondapreparatning miqdori ortadi va nafas soni xamda uning 
chuqurligini ortishi xisobiga o‘pkani ventelyasiya xajmi ortadi. Masalan: xavoda 
SO
2
ning miqdori 3% gacha oshirilsa o‘pka ventelyasiyasi xajmi 2 marta 
ko‘payadi. 
Ta’sir mexanizmi: nafas markazini bevosita qo‘zg‘oatish bilan birga sinokarotid 
koptok chadagi ximioretseptorlarni qitig‘lab nafas markazini reflektor yo‘l bilan 

---

- 455 -
ham qo‘zg‘ota- di. Tabobatda “