Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

MURAKKAB QO`SHMA GAP

Murakkab qo`shma gap – ikkitadan ortiq sodda gapning bog`lanishidan tuzilgan qo`shma gap turi. Maktab darsligida uch va undan ortiq sodda gapning birikishidan tarkib topgan gap murakkab qo`shma gap deyiladi. Ayrim darslikda uning quyidagi turi ajratiladi: 1) bog`lanish yo`li bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap, ya’ni tarkibidagi sodda gap teng bog`lovchi yoki shu bog`lovchi vazifasidagi yuklama yordamida bog`langan qo`shma gap: Hamma keldi- yu, Sattor kechikayotgan edi, lekin biz ishni boshlashga qaror qildik; 2) ergashish yo`li bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap (bu haqda quyida so`z yuritiladi); 3) bog`lovchisiz tuzilgan murakkab qo`shma gap, ya’ni tarkibidagi sodda gaplar maxsus bog`lovchi vositasiz, faqat ohang yordamida bog`langan murakkab qo`shma gap: Nonlar yopildi, qo`ylar so`yildi, o`choqlarga o`t yoqildi. 4) aralash tarkibli murakkab qo`shma gap. (Bu haqda quyida so`z yuritiladi).

Bir necha ergash gapli murakkab qo`shma gap. Birdan ortiq ergash gap bir bosh gapga tobelanib kelsa, bir necha ergash gapli qo`shma gap deyiladi. Bunday gap tarkibidagi ergash gap bosh gapdan, shuningdek, bir-biridan vergul bilan ajratiladi: Tomosha zaliga kirsam, chiroq o`chib, parda projektor nurida porlab turardi. Bu gapdagi ergash gap bosh gapga quyidagicha bog`lanadi: 1) to`g`ridan-to`g`ri tobelanish (birgalik ergashish). Bunda ergash gapning har biri to`g`ridan-to`g`ri bosh gapga bog`lanadi. Bunday gapdagi ergash gap: a) bir xil ergash gap (uyushgan) bo`ladi: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko`payadi; b) har xil ergash gap (uyushmagan) bo`ladi: Bordi-yu, rost bo`lsa, hammasi emas, yarmi rost bo`lsa ham, juda xunuk gap-ku! Bunda oradagi biror ergash gap tushirib qoldirilsa ham, gap qurilishi va mazmuni buzilmaydi: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko`payadi – Mana bu kanal bitsa, paxta ham ko`payadi; 2) ketma-ket ergashishda har bir ergash gap to`g`ridan-to`g`ri bosh gapga bog`lanmasdan, biri ikkinchisiga, ikkinchisi keyingisiga va oxirgisi bosh gapga bog`lanadi. Bunday gap tarkibida turli xil ergash gap qatnashadi: Agar siniq shisha bo`lsa ham, birovning mulki bo`lsa, xiyonat qilma. Bunda oradagi ergash gap tushurilsa, gap qurilishi va mazmuni buziladi: Agar siniq shisha bo`lsa ham, birovning mulki bo`lsa, xiyonat qilma – Agar siniq shisha bo`lsa ham xiyonat qilma kabi.