Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

Tayanch so’z va iboralar: Ko’chirma gap, muallif gapi, ko’chirma gap va muallif gaplarining o’rinlashish tartibi, o’zlashtirma gap, ko’chirma gapni o’zlashtirma gapga aylantirish usullari, o’ziniki bo’lmagan ko’chirma gap.
O`ZGANING NUTQI
Muallif o`z nutqida boshqa kishi ifodalagan fikrdan ham foydalanishi mumkin. Bunday fikr ko`chirma gap, o`zlashtirma gap, dialog shaklida beriladi. Ko`chirma gap. O`zganing hech o`zgarishsiz berilgan gapi ko`chirma gap deyiladi. Ko`chirma gapda ikki xil gap bo`ladi: ko`chirilgan gap va muallif gapi. Ikkalasi birgalikda ko`chirma gapli qo`shma gapni hosil qiladi. Muallif gapining kesimi dedi, deb so`radi, deb javob berdi, gapirdi, so`zladi, aytdi kabi fe’l bilan ifodalanadi. Ko`chirma gap so`zlashuv va badiiy uslubda ko`p ishlatiladi. Ko`chirilgan gap muallif gapidan avval, keyin, uning ichida yoki ikki tomonida kelishi mumkin: 1. “Mehnat ishtaha ochar”, – deydi bobom. 2. Cho`pondan so`radik: “Bu qo`ylar kimning qo`yi?” 3. “Men, - dedi u, – ertaga kelaman”. 4.Bosh injener bosiqlik bilan: – Bu gapga Xudoyqulovning aloqasi yo`q, – dedi. Ko`chirma gapli qo`shma gapni sodda gapga aylantirsa, ko`chirma gap to`ldiruvchi vazifasini oladi: 1. “Mehnat ishtaha ochar”, – deydi bobom (qo`shma gap). Bobom mehnat ishtaha ochishini aytdi (sodda gap). 2. Bosh injener bosiqlik bilan: – Bu gapga Xudoyqulovning aloqasi yo`q, – dedi (qo`shma gap). Bosh injener bosiqlik bilan bu gapga Xudoyqulovning aloqasi yo`qligini aytdi (sodda gap).
KO`CHIRMA GAPDA TINISH BELGISI. Ko`chirilgan gap qo`shtirnoq ichiga olinadi, badiiy asarda esa tire bilan ajratib beriladi. Ko`chirma gapda, ko`chirilgan gapning o`rniga qarab, tinish belgisining ishlatilishi turlicha: 1) ko`chirilgan gap darak gap bo`lib, muallif gapidan oldin kelsa, undan keyin vergul va tire qo`yiladi: “Yuring, men o`sha tomonga boraman”, – dedi Komila (badiiy asarlarda birinchi qo`shtirnoq o`rnida tire ishlatiladi, yopilgan qo`shtirnoq bo`lmaydi). So`roq va undov belgisi qo`shtirnoq ichida qoladi; a) ko`chirilgan gap muallif gapidan keyin kelsa, muallif gapidan keyin ikki nuqta qo`yiladi: Ma’ruzachi bunday dedi: “O`sib borayotgan avlodga kitob xuddi maktab kabi kerak”; b) muallif gapi ko`chirilgan gap ichida kelsa, tinish belgisi quyidagicha qo`yiladi: - ko`chirilgan gapning uzilib qolgan qismida hech qanday tinish belgisi bo`lmasa yoki vergul yoxud ikki nuqta bo`lsa, bu belgi tushirilib, muallif gapi har ikki tomondan vergul va tire bilan ajratiladi: “Bizning qishlog`imizda, - dedi Fazliddin, - kishi zerikmaydi “.; - ko`chirilgan gapning uzilib qolgan qismidan so`ng nuqta qo`yish lozim bo`lsa, muallif gapidan oldin vergul va tire, muallif gapidan so`ng esa nuqta qo`yiladi: “Havo bulut, paxta ochiqda qolmasin, - dedi brigadir. – Har qaysi zvenodan bittadan odam chaqiring, paxtani saroyga tashib kiritsinlar”. Ko`chirilgan gapning uzilib qolgan qismidan so`ng so`roq yoki undov belgisi qo`yish lozim bo`lsa, muallif gapidan avval o`sha belgi va tire qo`yiladi, muallif gapidan so`ng nuqta va tire qo`yilib, ko`chirma gapning davomi bosh harf bilan boshlanadi: “Bu qaysi jamoa xo`jaligining mashinasi? – qorachagina bir qiz so`radi. – Meni ham olib ketsangiz”. – ko`chirilgan gap muallif gapining o`rtasida kelsa, tinish belgisi quyidagicha qo`yiladi: 1) muallif gapining uzilib qolgan qismi oxiriga ikki nuqta qo`yilib, ko`chirilgan gap qo`shtirnoq ichiga olinadi; ko`chirilgan gapdan keyin vergul va tire qo`yilib, muallif gapining davomi yoziladi: Saodat: “Biz ham astoydil mehnat qildik”, - dedi. 2) ko`chirilgan gap so`roq yoki his-hayajon gap bo`lsa, uning belgisi qo`shtirnoq ichida bo`ladi: O`qituvchimiz : “Sen qaysi badiiy kitoblarni o`qib chiqqansan?” – deb so`radilar. 3) ko`chirma gap dialog tarzida ifodalanganda, yozma nutqda har bir luqmadan avval tire qo`yiladi. Bu luqmada muallif gapi bo`lmaydi: - Shaharda qarindoshingiz bormi? – Yo`q.
●Ko’chirma gapda tinish belgilari. Ko’chirma gaplar doim qo’shtirnoq ichida yoziladi. Muallif gapi ko’chirma gapdan oldin kelsa, muallif gapidan keyin ikki nuqta qo’yshtadi. Ko’chirma gapning birinchi so’zi bosh harf bilan yoziladi: U mendan so’radi: «Xushsurat ekansan. Hisobni bilasanmi?» (Oybek).