Ona tili o‘qitish metodiкasi

Maktabda «Sintaksis. Ohang va tinish belgilari» bo‘limini 
o‘qitishning maqsad va vazifalari. 
Maktabda «Sintaksis. Ohang va 
tinish belgilari» bo‘limini o‘qitishning maqsad va vazifalari ona tili 
ta’limining maqsad va vazifalari bilan uyg‘undir. Modomiki, «Ona tili 
o‘qitish konsepsiyasi»da ona tili ta’limining asosiy maqsadi «Ta’lim 
oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalarini chuqurlashtirib, 
ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma 
shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va 
rivojlantirish» deb belgilangan ekan, demak, mazkur bo‘limni o‘qitish 
ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. O‘quvchilar «Sintaksis. Ohang 
va tinish belgilari» bo‘limini o‘rganish orqali eng so‘nggi natija–sodda 
va qo‘shma gaplardan nutqiy faoliyatda (og‘zaki va yozma) to‘g‘ri 
foydalanish malaka va ko‘nikmalarini egallaydilar. Demak, mazkur 
bo‘limni o‘qitishda o‘qituvchining diqqat markazida sodda va 
qo‘shma gaplardan iborat matnni maqsadga muvofiq ravishda to‘g‘ri 
o‘qish, mazmunini tushunish, o‘quvchilarning matn yaratish 
mahoratini kengaytirib turish lozim. 
Belgilangan maqsadga erishish uchun «Sintaksis. Ohang va tinish 
belgilari» bo‘limi oldiga quyidagi vazifalar qo‘yiladi: 
1. So‘zlarning sintaktik munosabatga kirishish yo‘llari (mos-
lashuv, boshqaruv, bitishuv), so‘z birikmalarida hokim so‘z va tobe
so‘z, so‘z birikmasi va so‘z, ibora va gap orasidagi farq xususida 
o‘quvchilarga puxta nazariy bilim berish hamda amaliy malaka va 
ko‘nikmalar hosil qilish. 

---

263
2. Sodda gap, kesim va uning ifodalanishi, egali va egasiz gaplar, 
ifodalangan egali va yashiringan egali gaplar, egasiz gaplarning 
turlari; yoyiq gaplar (hol, uning ma’no turlari va ifodalanishi; 
to‘ldiruvchi va uning ifodalanishi; aniqlovchi); yoyiq atov va so‘z-
gaplar; uyushiq bo‘laklar, ularning ohangi va tinish belgilari; gapda 
ajratilgan izoh bo‘laklar; gapda kiritmalar; gapda undalma; to‘liqsiz 
gap haqida ma’lumot berish hamda ulardan nutqiy faoliyatda 
foydalanish malaka va ko‘nikmalarini takomillashtirish. 
3. Ikki va undan ortiq sodda gaplarni turli vositalar bilan biriktira 
olish . 
4. Nutqda teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan qo‘shma 
gaplar, ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasida bog‘langan qo‘shma 
gaplar, yuklamalar vositasida bog‘langan qo‘shma gaplar, nisbiy 
so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gaplar, faqat ohang vositasida 
bog‘langan qo‘shma gaplardan foydalanish malaka va ko‘nikmalarini 
mukammal egallash. 
5. Sodda va qo‘shma gaplarda tinish belgilarni to‘g‘ri hamda 
o‘rinli qo‘llay olish malaka va ko‘nikmalarini hosil qildirish. 
6. Sodda va qo‘shma gaplarni to‘g‘ri o‘qish malaka va 
ko‘nikmalarini rivojlantirish. 
7. Sodda va qo‘shma gaplarning mazmunini saqlagan holda 
shaklini o‘zgartirish malaka va ko‘nikmalarini singdirish. 
8. 
К
esimdan savol berish orqali gaplarni hollar, to‘ldiruvchilar va 
aniqlovchilar bilan kengaytirish malakalarini takomillashtirish. 
9. Sodda va qo‘shma gap tarkibidagi so‘zlarni ularning 
vazifadoshlari (qiymatdoshlari) bilan almashtirish malaka va 
ko‘nikmalarini rivojlantirish. 
10. Sodda va qo‘shma gaplardagi ma’no nozikliklarini farqlashga 
o‘rgatish. 
11. Sodda va qo‘shma gaplardan foydalangan holda ilmiy, ilmiy-
ommabop, publitsistik, badiiy va rasmiy-idoraviy uslublarda matn 
yaratish malaka va ko‘nikmalarini kengaytirish. 

---

264
«Sintaksis. Ohang va tinish belgilari» bo‘limini o‘qitganda boshqa 
til sathlarini o‘qitishda bo‘lgani kabi imloviy, talaffuziy va uslubiy 
xatolar ustida ishlash davom ettiriladi. 
Yuqorida qayd qilinganidek, 8–9-sinflarda ham rasmiy-idoraviy 
ish qog‘ozlari ustida ishlash davom ettiriladi. «Sintaksis. Ohang va 
tinish belgilari» bo‘limini o‘qitishda o‘quvchilar ish qog‘ozlarining: 
majlis bayonnomasi, shartnoma matnlari tuzish, murakkab 
ma’lumotnomalar yozish, rasmiy xatlar yozish kabi murakkab 
ko‘rinishlari bilan tanishtiriladi. 
Xullas, mazkur bo‘lim nafaqat o‘quvchilarni sintaksis yuzasidan 
nazariy ma’lumotlar bilan qurollantiradi, balki sintaksisning boy, 
rang-barang imkoniyatlaridan nutqiy faoliyatda foydalanish malaka va 
ko‘nikmalarini hosil qildiradi. 
Dastur talabiga ko‘ra, 8-sinfda sodda gap sintaksisi, 9-sinfda 
qo‘shma gap sintaksisi o‘rganiladi. 
8-sinfda dastlab «Sintaksis. Ohang va tinish belgilari» bo‘limi 
haqida umumiy ma’lumot beriladi. O‘quvchilar tilning ijtimoiy 
vazifasi, fikrni shakllantirishda tilning qaysi birliklari xizmat qilishi, 
leksikologiya, morfologiya va sintaksisining nimani o‘rganishi va 
o‘rgatishi xususida bahs-munozara yuritadilar.