Ona tili o‘qitish metodiкasi

 «So‘zni so‘zga qo‘shamiz, so‘zni so‘zga biriktiramiz» o‘yini.
Bu o‘yinda sinf o‘quvchilari ikki guruhga ajratiladi va birinchi 
guruhga turli bog‘lovchilar yordamida so‘zlarni bog‘lash, ikkinchi 
guruhga so‘zni so‘zga biriktirish topshiriladi.
 
1-guruh: qalam va daftar, dala hamda qir, oy yoki yulduz, toy 
yoxud tulpor va h.k. 
2-guruh: qalamda yozdim, dalani kezdim, oyga chiqdim, to‘lin oy, 
toychaning ovozi va h.k. 
«Ma’nodosh birikmalar guldastasi
» o‘yini. Bu o‘yinda 
bellashayotgan guruhlarning birinchisi bir so‘z birikmasini aytadi, 
ikkinchisi esa shunga ma’nodosh so‘z birikmasi topadi. 
Ma’nodoshlarni to‘g‘ri topgan guruh rag‘batlantiriladi. 
Namuna: 
ishlagani keldi, ishlash uchun kelgan, o‘qish uchun 
ketgan, o‘qish maqsadida ketgan, qo‘lda bajarmoq, qo‘l bilan 
bajarmoq, hovlida yugurmoq, hovli bo‘ylab yugurmoq, ko‘prikdan 
o‘tmoq, ko‘prik bo‘ylab o‘tmoq, osmon bo‘ylab yoyildi, osmon uzra 
yoyildi. 
К
eyingi bosqichda guruhlar o‘rin almashtirishadi
. 
So‘z birikmalari o‘tib bo‘lingandan keyin, shu mavzu yuzasidan 
egallangan bilimlarni ham takrorlash, ham mustahkamlash maqsadida 
«Topqirlar bellashuvi»ni
o‘tkazish eng samarali ijodiy - amaliy 
ishlardan biri sanaladi. Bu o‘yinni o‘tkazish uchun o‘qituvchi shu 
mavzu yuzasidan muayyan savol-topshiriqlar tuzib keladi. Savol-
topshiriqlarni tuzish uy topshirig‘i sifatida o‘quvchilarga ham 
topshirilishi mumkin. 

---

270
Musobaqalashayotgan guruhlar biri-birlarining bilimlarini sinash 
va topqirliklarini aniqlash maqsadida 5–6 tadan savol va topshiriq 
tuzib keladi. Hakamlikni o‘qituvchining o‘zi olib boradi va o‘yin 
natijalarini yakunlaydi.
Sodda gap sintaksisini o‘qitish
. O‘quvchilar 5-sinfdan kesim 
gap markazi ekanligini biladilar. Shuning uchun sodda gap haqida 
umumiy ma’lumot berilgach, gap juftlarining markazini aniqlash, 
ularni sodda va qo‘shma gaplarga ajratib ko‘chirish, sodda va qo‘shma 
gaplarni tahlil qilib, ular orasidagi asosiy farqni aniqlash, ayni bir fikr 
(axborot)ni bir necha sodda gaplar va bitta qo‘shma gap shaklida 
ifodalash (
Men sinfga kirdim. Deraza oldida turgan Baxtiyorni 
ko‘rdim. U bilan salomlashdim – Men sinfga kirib, deraza oldida 
turgan Baxtiyorni, Mehrinozni ko‘rgach, u bilan salomlashdim
) 
singari ijodiy-amaliy topshiriqlarni bajarish bilan yakunlanadi. 
O‘quvchilar sodda gap tarkibidagi kesimlik shakliga ega bo‘lgan 
bitta kesimning bitta gap markazi ekanligini, qo‘shma gap tarkibida 
esa bunday markaz ikki va undan ortiq bo‘lishini bilib oladilar. 
К
esim gap markazi bo‘lganligi sababli, egadan oldin «
К
esim va 
uning ifodalanishi» mavzusi o‘rganiladi. Bu mavzuni o‘rganishda 
avvalo o‘quvchilar e’tibori kesimning mavqeiga qaratiladi. 
Ma’lumki, gapning boshqa bo‘laklari ishtirok etsa-yu, kesim 
ishtirok etmasa, gap tugal fikrni ifodalamaydi. Masalan, «Dam olish 
kuni biz sayohatga» gapida kesim ifodalanmaganligi uchun tugal fikr 
yo‘q. Shuning uchun o‘quvchilarga shunday gaplarni berib, ularni gap 
markazi – kesim bilan to‘ldirish va kesimning gapdagi mavqei, fikrni 
ifodalashdagi ahamiyati xususida hukm chiqarish topshiriladi. 
К
esimning ifodalanishi oldingi sinflardan o‘quvchilarga tanish. 
Shuning uchun ularga gaplar yoki matn berib, gapning markazi – 
kesimi qaysi so‘z turkumi orqali ifodalanayotganligini aniqlash 
topshiriladi. Shu jarayonda fe’l-kesim va ot-kesim haqidagi 
ma’lumotlar o‘quvchilar xotirasida tiklanadi hamda sodda kesim va 
murakkab kesim haqida ma’lumot beriladi. O‘quvchilar bir qator 
ijodiy amaliy topshiriqlarni bajarishgach, bir so‘zdan iborat kesimlar 

---

271
sodda kesimlar, ikki va undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lgan kesimlar 
esa murakkab kesimlar ekanligini bilib olishadi. 
«Mustaqil va nomustaqil kesim shakllari» mavzusini o‘rganishda 
o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini tashkil etish uchun uch maylning 
turli zamon shakllarini qo‘llab, gap tuzish, hosil bo‘lgan gaplardan 
qaysi birlarida tugallanayotgan fikr ifodalanayotganligini aniqlash, 
mayl shaklining qaysi birida kesim mustaqil qo‘llanila olmasligini 
topish, shart mayli shakllaridan biri bilan ifodalangan gaplarni 
alohida-alohida ishlatiladigan ikki sodda gapga aylantirish singari 
amaliy topshiriqlardan foydalaniladi. Darsning oxirida o‘quvchilar 
shart mayli shakllari nomustaqil kesim shaklini yasashga xizmat 
qilishini bilib oladilar. 
«Ega» mavzusini o‘rganishda gap kesimining shaxs-son 
qo‘shimchalariga qarab uning egasini tiklash, eganing qaysi so‘z 
turkumi bilan ifodalanayotganligini aniqlash singari amaliy ishlar 
bajariladi hamda qaysi hollarda ega va kesim orasida tire qo‘yilishi 
tushuntiriladi. 
O‘quvchilar uchun ancha murakkablik tug‘diradigan masalalardan 
biri egali gaplarni egasiz gaplardan ajratishdir. Gapning bu ikki turi 
orasidagi farqni aniqlash maqsadida berilgan gaplarni aniqlash (Biz
g‘alabaga erishdik – G‘alabaga erishildi) qiyoslash, egani aniqlash, 
nuqtalar o‘rniga yashiringan egani topib qo‘yish, berilgan gaplarni: 
1) ifodalangan egali gaplar; 
2) yashiringan egali gaplar; 
3) egasiz gaplar singari guruhlarga ajratish topshiriladi. 
Shundan so‘ng ifodalangan egali gaplar, yashiringan egali gaplar 
va egasiz gaplar alohida-alohida mavzu sifatida o‘rganiladi. Bu 
mavzularni o‘rganishda ham kuzatish, qiyoslash; farqlarni topish, 
guruhlash, hukm chiqarish va amaliy faoliyatda qo‘llash singari aqliy 
faoliyat usullaridan foydalaniladi. 
Tilimizda «Borish lozim», «Bajarish kerak», «
К
o‘rish shart» 
singari bir qator imkoniyat-zaruriyat gaplari borki, ular fe’l kesimli 
bo‘ladi va biror ish-harakatni bajarishga imkoniyat, zaruriyat, shart, 
tilak, istak kabi ma’nolarni ifodalab keladi. Bunday gaplar kesimining 

---

272
eng muhim belgisi–ular tarkibida egalik qo‘shimchasining 
bo‘lmasligidir. O‘quvchilarning bunday gaplar ustida olib boradigan 
amaliy ishlari ularni bo‘lishli-bo‘lishsiz shakllarda qo‘llash, 
ifodalangan egali gaplarni yashiringan egali va egasiz gaplarga 
aylantirish singarilardan iborat. 
«So‘z-gaplar» mavzusini o‘rganishda