«ona tili o`qitish metodikasi» fani

So`z tarkibi bo`yicha tahlil

So`z tarkibi bo`yicha tahlil morfologik tahlilning bir ko`rinishi bo`lib, o`z ichiga va bir qancha mavzularni oladi: so`zning o`zagi, qo`shimcha, qo`shimchalarning ma`no va vazifasiga ko`ra turlari (so`z yasovchi, forma yasovchilar so`z o`zgartiruvchilar); so`zning negizi; sodda, qo`shma, juft so`zlar va boshqalar.

So`z tarkibi bo`yicha o`tkazilgan tahlil so`zdagi ikki qismi-so`zning asosiy ma`nosini anglatuvchi qismni, shuningdek, so`zning grammatik ma`nosini anglatuvchi qismni ajratishdan boshlanadi.

So`zning asosiy ma`nosini anglatuvchi qismni ajratishda quyidagi holatlar hisobga olinadi: so`zning tarkibidagi tarixiy holat va so`zning tarkibidagi hozirgi holat. Masalan, qishloq, yaylov, og`ayni kabi so`zlar hozirgi o`zbek adabiy tilida morfologik qismlarga ajralmaydi, lekin bunday so`zlar tarixiy jihatdan qismlarga ajralgan. Demak, so`zni ma`noli qismlarga ajratishda etimologik jihatdan yondoshmaslik kerak.

Berilgan gapdagi so`zlarning o`zak va qo`shimchalariga ajratishda aniq, yaqqol ko`rinib turadigan jadvallardan foydalanish o`rinlidir. Ma`lumki, o`rta maktablarda morfologik tahlilining turli usullaridan foydalaniladi. Biz bu o`rinda ToshDU professori Sh.U.Rahmatullaev va docent Yo.G.G`ulomov usullaridan foydalanish morfologik tahlilning yagona umumlashgan jadvalini joriy etish tarafdorimiz.

Grammatik tahlil uchun masalan, quyidagi gap berilgan bo`lsin:

Biz bu quvonchli kunlarga osonlik bilan etib kelmadik (A.K)

Berilgan gapdagi so`zlar avvalo so`z tarkibi bo`yicha tahlil qilinadi. Bunda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

a) gapdagi har bir so`zning asl ma`noli va grammatik ma`noli qismlari ajratiladi;

b) yasalgan so`zlar bo`lsa, negiz ajratib ko`rsatiladi; yasama negiz bo`lsa, o`zak va yasovchi qo`shimcha; qo`shimcha negiz bo`lsa o`zaklar ajratiladi;

v) so`z o`zgartiruvchi va forma yasovchi qo`shimchalar aniqlanadi;

g) imlo bilan bog`liq tomonlar izohlanadi

So`zni ma`noli qismlarga ajratishda vertikal chiziqlardan foydalaniladi:

Biz bu quvonchli kunlarga osonlik bilan etib kelmadik (A.K.).

Bundan so`ng vertikal chiziqlarning pastga qara` so`zish va qismlarni izohlashda qulaylik hosil qilish uchun ular orasini ochib yozish va quyidagicha izohlash mumkin: