Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

a b a b; a a b b;
v v 
g g; a
a a b; a a a a
tarzda qofiyalanadi.
Qo'shiqning kuyi bo‘ladi. Biror asbob jo ‘rligida aytiladi. Aksari xalq 
qo‘shiqlari ijrosida asbob j о ‘rligi shart emas. Ijrochi xonish usulida 
qo'shiq aytishi mumkin.
Oo'shia tarixisa bir nazar.
Turkiy xalqlar tarixi avval sak, massaget, 
so‘g ‘d, keyinchalik turklar, turkmanlar, o‘g ‘uzlar, chigillar, yag‘molar, 
qirg‘iz qabilalaridan tashkil topgan mahalliy aholi o ‘tmishidan iborat. 
Bugungi kunda mazkur qabilalardan 20 dan ortiq millat vakillari ajralib 
chiqqan. XIV-XV asrgacha turkiylar tarkibida yashagan har bir xalq bu 
davrgacha yaratilgan ilmiy, madaniy xazinaga merosxo‘r hisoblanadi. 
0 ‘zbeklar ham ana shu bebaho ma’naviy boylikni yaratgan iqtidorli 
ajdodlaming avlodidir. Bu jihatdan qaraganda, xalq yaratgan qo'shiqlar 
tarixi ming-ming yillar bilan o ‘lchanadi desak, xato bo‘lmaydi.
Taniqli uyg‘ur olimi Turg'un Olmos 1986 yil «Qashqar-uyg‘ur» 
nashriyotida chop etilgan «Hunlaming qisqacha tarixi» asarida miloddan
123

---

oldingi 119-yil yurtning ijtimoiy vaziyati yomonlashishi oqibatida 
quyidagi qo‘shiq to‘qilganini ma’lum qiladi:
Ayrilib qolg‘onda Tilav tog‘idan 
Avumas bo‘p qoldi chorva molimiz.
Ayrilib qolg‘onda Alchi tog‘idan 
Munglanib sarg‘aydi qiz, ayolimiz45,
Shubhasiz, qo‘shiq matnidagi so‘zlaming olim tomonidan o ‘quvchi 
qulayligi uchun o ‘zgartirilgan bo'lishi mumkinligini qayd qilgan holda, 
ajdodlar ikki ming yil avval ham hayotdagi xoh ijobiy, xoh salbiy 
vaziyadarga o ‘z munosabatlarini bildirishganiga ishonch hosil qilamiz. 
Qolaversa, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t-turk» asaridagi 
o ‘nlab qo‘shiqlami olim XI asrda yozib olgan. Ammo bu namunalar olim 
qalamiga tushguniga qadar qadimdan xalq orasida aytilganini hech kim 
inkor qilolmaydi. «Devonu lug‘oti-t-turk»da esa biz qahramonlik, 
mehnat, mavsum-marosim, lirik qo‘shiqlar bilan tanishamiz va XI asr 
turkiy xalqlar og'zaki ijodida bu janr namunalari boy va mavzuga ko‘ra 
xilma-xil ekanini ko'ramiz.
Filologiya fanlari doktori, professor B.Sarimsoqov «Alpomish» 
dostonining xalqimiz o'tmishidagi ahamiyatini ta’kidlab shunday deydi: 
«...o‘zbek xalqi eposi ham ko‘pgina xalqlar eposlari bosib o ‘tgan uchta 
taraqqiyot bosqichlarini bosib o ‘tib, bizgacha yetib keldi. Birinchi bos- 
qichda - qahramonlik, ikkinchi bosqichda - romanik, uchinchi bosqichda 
esa tarixiy epos tiplari vujudga keldi. Qahramonlik eposi patriarxal - 
urug'chilik munosabatlarining yemirilishi natijasida muayyan elat va 
xalqning vujudga kelishini badiiy tafakkur nuqtai nazardan asoslab, 
o'zining syujeti asosidagi voqealami real etnik birliklar hayotidagi ulkan 
voqealardan oladi»46. E’tibor bering. Olim qahramonlik eposini elat va 
xalqning vujudga kelishini badiiy tafakkur nuqtai nazardan asoslovchi 
omil ekaniga diqqatni qaratmoqda. Ikkinchi masala epos syujetidagi 
asosiy voqealar real etnik birliklar hayotidagi ulkan voqelardan olinishini 
qayd etmoqda. Hech ikkilanmay aytish mumkinki, mazkur «ulkan 
voqealar» eposga asos bo'lguniga qadar xalq qo‘shiqlarining yaratilishini 
taqozo etgan. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida
45 оЫ1 O
jc
j j j
. 
ОДЗД*. 
j
LS
s
. 1986.64-бет.
46 Саримсоков Б. «Алпомиш» эпоси х,акдца уч этюд / «Алпомиш» - узбек халк одрамонлик 
эпоси. - Т.: Фан, 1999.-Б . 118-119.
124

---

bugungi kunda xalq repertuaridan mutlaqo o‘chib ketgan o‘nlab qah­
ramonlik qo'shiqlaridan namunalar keltirilgan. Abdurauf Fitrat o ‘zining 
«Eng eski turk adabiyoti namunalari» kitobida bu qo‘shiqlami mavzu 
jihatdan ajratib tasnif qiladi. Namunalar qatorida shunday to‘rtlik bor:
Qo‘zi qiyqirib o ‘g ‘ush tirdim.
Yog‘i qaru kirish qo‘rdim.
To‘qush ichra urush berdim.
Aran ко‘rib bashi tig‘di.
Mazmuni:
Tog‘ tepasidan tubanga qarab qichqirdim, qabilamni to‘pladim. 
Yov tomon sakrab yugurdim-da yoyimni 
Kirishladim (otishga tayyorladim. - muallif.)
Maydong‘a kirib urush ochdim.
Yov botirlari meni ko‘rgach, boshlarining 
0 ‘tkurligi ketdi (boshlarini ko'tarolmay qoldilar)47.
Yuqorida keltirilgan to‘rtlik mazmunini to‘ldiruvchi o‘nlab misollar 
Fitrat kitobidan o ‘rin olgan. Agar qadimgi qo‘shiqlarda lirik yo‘nalish 
bilan bir qatorda epik mazmun ham ifodalanishi mumkinligini nazarda 
tutsak, «Devon»dagi ko‘plab parchalami ma’lum syujet chizig‘iga joy- 
lashtirish mumkin bo'Iadi. Ularda dushman ustidan g ‘alaba qozonishning 
sirlari, raqibni avval do‘q-po‘pisa bilan ruhan yengib olish usullari, uni 
g ‘aflat uyqusida ekanida to‘satdan mag‘lub qilish taktikasi, g‘alaba oson- 
likcha qo'lga kiritilmasligi, kiritilganda esa butun xalq yayrashi hikoya 
qilinadi. Aytish mumkinki, Mahmud Koshg‘ariy «Alpomish» eposi pay- 
do bo‘lishidan oldin ajdodlarimizning mustaqillikka erishishida muhim aha- 
miyat kasb etgan og‘zaki qo‘shiqlar tizimini bizga atayin meros qoldirgan 
va epos paydo bo‘lishidan avvalgi ijodiy jarayon haqida ma’lumot bergan. 
Keyinchalik esa bu asariardagi qahramonlik ifodasi «Alpomish»dan, 
yanakeyinroq Go‘ro‘g‘li turkumi dostonlaridan o‘rin olgan.
Fikrimizni yanada dalillash uchun quyidagi to‘rtlikka murojaat 
qilamiz:
Takra avib akralim,
Attin tushub yukralim,
47 Фиграт. Энг эски турк адабиёти намуналари. - Т.: MUMTOZ SO‘Z, 2008. - Б. 46.
125

---

Arslanlayu kukaralim,
Ko‘ji ani kavilsin.
Mazmuni:
Yovning atrofini aylantirib olaylik-da,
Otdan tushib,
Arslonlar kabi baqirishib yuguraylik.
Oning кисЫ bo‘shashib qolsun48.
Bu misolda qadimgi ajdodlarimizning dushman ustidan g ‘alaba 
qozonishini ta’minlaydigan usul aks etgan. Bizningcha, bor-yo‘g ‘i shu 
to‘rt misrada uchta harbiy san’at ifodalangan. Birinchidan, dushman qo‘- 
shinini qamal holida tor-mor qilish. Dddnchidan, otdan tushib ovoz chi- 
qarmay hujumga tayyorlanish. Uchinchidan, ruhiyatiga ta’sir qilgan vazi- 
yatda raqibni na’ra tortib talvasaga solish. Lekin ijodkor yana voqeaning 
oddiy bayonini emas, emosional ko'tarinki rahiy sharoitni ko‘z oldimizga 
keltirmoqda. Shuning uchun ham qahramonlik qo‘shiqlari qahramonlik 
eposi uchun ijodiy tayyorgarlik belgisi sifatida baholansa, arziydi.
0 ‘zbek folklorshunosligida M.Alaviya, B.Sarimsoqov alohida e’tibor 
bilan o ‘rgangan mavsum-marosim qo‘shiqlarining tarixi uzoq qadimga 
borib taqalar ekan. Yil fasllaridagi o ‘zgarishlar hozirgi paytdagidek 
odamlami loqayd qoldirmagan. «Devon»da bahor ayyomidagi go‘zal 
manzara badiiy misralarda aks etganidan tashqari yoz va qish o'rtasidagi 
munozara ham o ‘rin olgan:
Yoy qish bilan qarishti.
Ardam yosin qurishti.
Chirik tutib ko‘rushti 
0 ‘qtag‘ali o‘trushur.
Mazmuni:
Yoz qish bilan qarama-qarshi bo‘ldi.
(ulaming har biri) maqtanish yoyini qurishti.
Qo‘shin tuzib (bir birini) ta’qib qilishti.
(Yoy) otish uchun (bir biriga) yaqinlashdi.
48 Уша жойда. - Б. 65-66.
126

---

Munozarada qish o'zining hokim paytida odamning, hayvonlaming 
kuchga kirishini, kasallaming yo'qolishini aytib maqtanadi. Yozda 
chivin, pashshalar ko‘payishini, kasallar kuchayishini tanqid qiladi. Qor 
qishda yog'adi, bug‘doy qordan foydalanib unadi, hosii beradi. Yoz esa 
odamlar uning faslida yayrashini, bulbullar sayrashini aytib qishga e’tiroz 
bildiradi. Qo'shiqlarda marsiya namunalari ham uchraydi. Afrosiyob 
(Alp Erto‘nga - Artunga)ning o'limi munosabati bilan to‘qilgan aza 
qo‘shig‘i keltiriladi:
Ulishib eran bo'rlayu,
Yirtin yaqo urlayu,
Siqrib uni yurlayu,
Siqtab ko‘zi o'rtilur.
Mazmuni:
Mardlar yigMab, bo ‘ridek uvlashdilar.
Yoqalarini yirtib baqirishdilar.
Faryod chekdilar.
Qattiq yig‘idan ko‘zlari xiralashib, (go‘yo) parda bosdi.
Mazkur qo'shiqda so‘g‘d elining botir farzandi Alp Erto'nga 
(Afrosiyob) o‘limidan keyingi marosim payti ifodasini topgan. Bu jasur 
va mard insonning eramizdan avval bosqinchilik urushlarini qilgan Iskan- 
dar Makedonskiy (eradan avvalgi 356-323)ga qarshi yurtini himoya qil- 
ganini nazarda tutsak, marsiyaning tarixi ikki ming yildan ziyod ekani, 
ayni chog‘da marosim qo‘shiqlari ham boshqa mazmundagi qo‘shiqlar 
singari uzoq o'tmishga egaligi ma’lum bo‘ladi.
Marosimlar qatorida to‘ylar ham muhim ahamiyatga ega. El-yurt bor 
ekan, jamoa bo‘lib yashash bor ekan, to‘y qilish odati yashayveradi. 
Tabiiyki, to‘y marosimi o ‘yin-kulgilar, raqslar, teatrlashtirilgan sahnalar- 
dan iboratdir. Ulaming asosini o ‘lan aytishlar, yor-yorlar tashkil etadi. 
Mumtoz adabiyotimiz vakillarining badiiy ijodiga nazar tashlasak, ba’zan 
o‘sha asarlardan namunalar uchraydi. Masalan, Alisher Navoiy «Xamsa»ning 
beshinchi dostoni «Saddi Iskandariy»da Iskandaming uylanish to‘yida 
o ‘lan, yor-yor aytish bilan tomoshalar ko‘rsatilganini tasvirlaydi:
127

---

Mug‘anniy tuzib chinga vaznida chang 
Navo chekki, hay-hay o'lang, jon olang 
Desang senki: «Jon qardoshim, yor-yor!»
Men aytayki:'«Munglug‘ boshim, yor-yor!»
Albatta, hayot rivoji ta’sirida marosimlar ham doimiy ravishda o‘z- 
garib boradi. Marosim qo‘shiqlari ijrosi ham, an’anasi ham yangilanadi. 
Lekin Alisher Navoiy baytlari zamonamizdagi o ‘lanlar, yor-yorlar ham 
qadim tarixga ega so‘z san’ati namunalari ekani haqida tasavvur 
uyg'otadi.
Shunday qilib, qadimgi qo'shiqlar mavzu rang-barangligi jihatidan 
zamonaviy xalq qo‘shiqlaridan qolishmasligi ma’lum bo‘ladi. Bu na- 
munalar til jihatdan biz aytadigan qo‘shiqlardan farq qilishiga qaramay, 
umuman olganda, hozirgi qo‘shiqlarga o xshashdir. Ularning hammasini 
inson ichki kechinmalarini ifodalash fazilati birlashtirib turadi. Chunki bu 
lirik asarlarda bevosita hayotda ro‘y bergan hodisalargina emas, balki ana 
shu hodisaga his-tuyg‘u orqali munosabat bildirish yetakchidir. Xalq qo‘- 
shiqlarining bugungi kunda ijro etilayotgan namunalari asosini qadimgi 
zamonlarda omma orasida yashagan qo‘shiqlar tashkil etadi. Qo‘shiq 
xalqimizning quvonchli va tashvishli kunlarida, mehnatida hamroh 
bo‘lgan. Shunday ekan, xalq qo‘shiqlarini millatimiz tarixi sahifalarining 
go‘zal kuzatuvchilari deyishimiz mumkin. Shuning uchun ham ular xalq 
qadriyatlarinmg ajralmas tarkibiy qismini tashkil etadi.