Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Dehqonchilik bilan b o e ‘lia a o ‘shialar.
Qollanmaning awalgi 
sahifalarida «Avesto» haqida to‘xtaganmiz. Qadimgi asarda bug‘doyni
51 Саримсоков Б. Кушшугар / Узбек халк огззки поэтик ижодя. - Т.: Укитувчи, 1990. - Б. 
144.
130

---

ekishga berilgan ahamiyat inson taqdiri bilan uyg‘unlashgan. Bu esa 
o ‘zbek xalqi ajdodlarining dehqonchilik bilan shug'ullanishi yuzlab 
emas, minglab yillarga tengligini isbotlaydi. Binobarin, dehqonchilik 
bilan bog'liq qo‘shiqlarda ekin-tikin jarayoni boshidan oxirigacha 
bosqichma-bosqich aks etishi tabiiydir. 0 ‘zbek folklorshunosligining 
asoschisi Hodi Zarifov bevosita hayot aks etgan qo‘shiq namunalariga 
alohida e’tibor bilan yondashar ekan, dehqonchilik haqidagi asarlami 
yozib olishni qadrlagan edi. Shuning uchun o ‘zbek olimlari bisotidagi 
dehqonlar aytadigan qo'shiqlar nisbatan to‘Iiq yozilganligi bilan ajralib 
turadi. Ulami Bahodir Sarimsoqov qo‘sh, o ‘rim, yanchiq, yorg‘ichoq 
qo‘shiqlari tarzida ichki turlarga boMib tahlil qilgan52.
Dehqonning mehnati yer qa’ridan tail kelishi bilan bog'liq. Tajribali 
bobolarimiz fikricha, bahor yerdan bug' ko‘tarilishidan boshlanadi. 
Qishning oxirida yerdan bug‘ ko‘tarildimi, dehqon qo‘shni dalaga olib 
chiqadi. Abdulla Qahhoming « 0 ‘g‘ri» hikoyasida Aminning Qobil 
boboga bergan masxaraomuz:
- Yaxshi ho‘kizmidi, yo yomon ho‘kizmidi? - savoliga chol:
- Qo‘sh mahali, - deb javob qaytaradi. Ya’ni yer haydash boshlangan 
paytda ho‘kizning yaxshi-yomoniga e’tibor berilmaydi, demoqchi. Shu 
ikki og‘iz so ‘z bilan yer haydashning og‘irligi, hosil uchun bu ishning 
muhimligi o‘z ifodasini topgan. Dehqon yemi haydashdan kelajakka 
umid bildiradi. Mehnatning mashaqqati bu umid oldida orqaga chekinadi. 
Shu bois ho‘kizning shoxiga yog‘ surib hosil mo‘lligini mhan 
ta’minlamoqchi bo'lgan dehqon qo‘shiq bilan o ‘zini ovutgan bo‘lishi 
mumkin. To‘g‘ri, bu qo‘shiqlar, ko'pincha, ho‘kiz tilidan aytilgan. Og‘ir 
qismatdan dehqon hayvon nutqi vositasida noligan:
Shoxlarim bor gaz-gaz quloch,
Ustida o‘ynar qaldirg‘och,
Hayday desam, qomim och,
Men qo‘shga qanday yarayin.
Aslida, oxirgi ikki misra ho‘kizning emas, dehqonning ahvolidan 
xabar bermoqda. Natijada, dehqon ho'kizdan hasrat qilish vositasi sifa­
tida foydalanmoqda. Bu o‘rinda qo‘shiqdagi og‘ir turmush sharoitining
52 Саримсоков Б. Девдончилик билан бопищ купгиклар. Узбек халк огзаки поэтик ижоди 
китобида. - Т.: Уцитувчи, 1990. - Б. 144-150.
131

---

aks etisbi qo‘sh haydash paytida dehqonning mehnatini qanday qilib 
yengillashtirishi mumkin degan mantiqiy savol paydo bo‘ladi. Savolga 
ikki xil javob berish mumkin. Birinchidan, inson tabiatida bir xil zerikarli 
ish qilayotgan paytda nimanidir aytib turish unga hamisha madad 
bag'ishlaydi. Dehqonning qanday qo'shiqni aytishi ahamiyatsiz. Muhimi, 
u qo‘shiq aytsa, bu qo'shiq haqiqatdan xabar bersa, bas! flddnchidan, 
mabodo dehqon mazkur to‘rtlikni aytdi, undagi mazmunga ham diqqat 
qildi, deylik. U taqdirda taxmin qilish mumkinki, aytuvchining harakatini 
endi alam boshqara boshlaydi. Oqibatda, u omoch tishlarini yerga chu- 
qurroq botirishga, bemajol qo‘l mushaklarini yaxshiroq harakat qildi- 
rishga urinadi. Ishning yakuniy bosqichida esa rahm, shafqat mazmuni 
o ‘z-o‘zidan quyilib keladi:
Ho'kizginam, bo‘yniginang ezildi.
Ko‘zginangdan yoshlar qator tizildi.
Bo'yinturuq bilan omoch tortmasang,
Seni bilan menga go ‘rlar qazildi.
Bu mazmundagi to‘rtlik ijrosida ham aytuvchining chuqur ruhiy 
ichki kechinmalari ifodalangan. His, tuyg‘u o‘rin olgan qo'shiq esa har 
qanday og‘ir vaziyatda ham kishi kayfiyatiga dalda beradi, mehnat 
jarayonini nisbatan yengillashtiradi.
Yer haydalib, don sochilganidan so'ng yetilgan hosilni o‘rish bosh- 
lanadi. Avvalo, o ‘rishni yer haydash bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Agar 
yer haydash bitta odam tomonidan bajarilsa, jismoniy quvvatni qo'llash 
og‘ir bo‘Isa, bahorda "ilik uzildi" (odam tanasidan quwatning qochishi) 
paytiga to‘g ‘ri kelsa, hosilga ko‘proq umid bildirilsa, о ‘rim o ‘rishda 
dehqon har holda quvvatga kirgan, o ‘rgan har bir bug‘doy poyasi uning 
kuchiga kuch qo‘shadi, xirmondan aniq darak beradi. Ikkinchidan, o ‘rim 
jarayonida jamoa bo‘lib ishlash imkoni bor. Bu omillar, shubhasiz, o ‘rim 
o ‘rishda dehqon kayfiyatini yaxshilaydi. Ustiga ustak qo‘shiq aytilsa, пш 
ustiga nur bo‘lib qo‘shiladi. Shuning uchun o ‘rim qo‘shiqlari qo‘sh 
qo‘shish paytida aytiladigan to‘rtliklardan o ‘ynoqiligi, nisbatan sho‘xligi 
bilan farq qiladi:
0 ‘rog‘im olmos,
0 ‘rishdan qolmas,
132

---

Sira ham tolmas, 
0 ‘rmasam bo‘lmas.
Yuqori sahifalarda qayd qilganimizdek, dehqon ish qurolini maqtay- 
di, undan qoniqayotganini izhor qiladi. 0 ‘roqning olmos kabi o'tkir eka- 
nida o ‘zining charxlash mahoratini maqtash ohangi ham yo‘q emas. 0 ‘mi 
kelganda, dehqon bug‘doyga ham murojaat qiladi. Bug‘doydan to‘p 
bo‘lib turishni so'raydi. Shunda uni o‘rish oson kechishini ta’kidlaydi. 
Ayni paytda dehqonchilik qo‘shiqlari qatorida «Qora daryo» turkumi 
ham mavjud bo‘lib, unda ekinlar intoq53 san’ati vositasida tilga kiradi va 
muayyan tajriba natijasini izhor qiladi. Mazkur to'rtliklarda arpa, 
bug‘doy, sholg‘om, mosh kabi ekinlar so‘zlaydilar. Aksari hollarda 
ulaming xasratlari bilan tanishamiz:
Sholg ‘om aytar shod bo ‘lmadim,
Bu g ‘amdan ozod bo'lmadim.
Suv ichib obod bo‘lmadim,
Toshmadingmi, qora daryo?
Bahodir Sarimsoqovning ma’lumot berishicha, o ‘rim hashar qilib o ‘t- 
kazilayotganda: «...o‘rimchilami zeriktirib qo‘ymaslik, ishtiyoq bilan 
mehnatga chorlash maqsadida so'zga chechan kishilar turli lirik qo‘shiq- 
lardan yoki qiziqarli dostonlardan parchalar kuylab, o ‘roqchilarga dalda 
berganlar. Qashqadaryo, Surxondaryo va janubiy Tojikistonda yashovchi 
o ‘zbeklar o‘rim paytida «Yozi bilan Zebo» dostonidan parchalar 
kuylaganlar»54.
Dehqonchilik qo'shiqlarining yana bir tori yanchiq paytida aytilgan. 
Ko‘pincha, ulami xalqning o ‘zi «Mayda», «Mayda gul», «Maydalar», 
«Xo‘p mayda» deb ataydi. Hosil yig‘ish ko‘ngildagidek natija berga- 
nida dehqon endi o‘zini ruhan tetik his qiladi. Aksincha bo‘lgan taqdirda 
ham o ‘zbeklarda «nasiba» degan shukronalikni ifodalovchi so‘z bor. Shu­
ning uchun mayda qo‘shiqlarida biz qo‘sh qo'shiqlarida, «Qora daryo»da 
bo‘lganidek, qismatdan nolish, dard-hasrat ohanglari nisbatan kam o ‘rin
53 Инток - нутц сузидан олинган булиб, нарса-предметларни ш сон тилида сузлатшн 
санъати хисобланади.
54 Саримсоков Б. Девдончилик билан боглиц кушиклар / Узбек халк огзаки поэтик ижоди. - 
Т.: Укитувчи, 1990. Б. 147.
133

---

olganiga guvoh bo‘lamiz. Bunday qo‘shiqlarda tabiat bergan in’omdan 
mamnunlik kayfiyati ustuvordir. Dehqon yana hayvonga murojaat qiladi:
Xo‘p hayda-yo, xo‘p hayda, maydayo-mayda,
Qalqon qulog‘im hayda, maydayo-mayda.
Temir tuyog‘im hayda, maydayo-mayda,
Xirmonni qilgin mayda, maydayo-mayda.
Ba’zan esa dehqon o‘zining hazilini ham qo‘shiqlarda ifolashi 
mumkin. U ish hayvoni ustidan kulishga va shu usul bilan ko‘nglini 
yozishga uringan:
Mayda-mayda may bosar, maydayo-mayda,
Mayda senga yarashar, maydayo-mayda.
Sening qalin terilaring maydayo-mayda,
Etik qilsa yarashar, maydayo-mayda.
Odatda, mayda qo‘shiqlari dehqonning bevosita ko‘ngil izhoridan 
iborat bo‘lishi mumkin. Chunki yanchiq jarayonida o ‘rimdagidek keng 
jamoa ishtiroki talab qilinmaydi. Ijrochi qo‘shiqlarini ho‘kiz yoki boshqa 
hayvondan tashqari yanchiqda deyarli hech kim eshitmaydi. Ayni paytda 
baribir bosh maqsad yil davomida qilingan mehnat mahsuliga tezroq ega 
bo‘lishni taqozo etadi. Qo‘shiq dehqondagi zerikish holatini yumshatish 
va har bir harakatning samarasini oshirish vositasi vazifasini bajargan. 
Ammo agar bu qo‘shiqlarda dehqon bajarayotgan mehnatgina aks etgan 
desak, xato bo‘ladi. Chunki har bir qo‘shiqda dehqon, albatta, o ‘zining 
ichki kechinmalarini, hayot tajribasidan olgan taassurotlarini, turmush 
tashvishlarini ham bayon qiladi. Qo‘shiq aytuvchi sahnadagi san’atkor 
xonanda emas, balki daladagi oddiy ijrochi va ayni shu pay tiling o‘zida 
uning o‘zi tinglovchi sifatida namoyon bo‘ladi. Aslini olganda, uning 
qo‘shiqlarini yer haydayotgan yoki bug'doy yanchayotgan ho‘kiz 
eshitadi, xolos. Dehqonga ho‘kizidan boshqa tinglovchining keragi ham 
yo‘q. Chunki u dilidagi his-tuyg‘uni o ‘ziga o ‘zi aytadi va shu yo‘l biJan 
qilayotgan ishini yengillashtiradi, hasratini yozadi. Aytish mumkinki, 
bunday vaziyatda dehqon yonidagi hayvon uning vafodor sirdoshiga 
aylanadi.
Dehqonchilik qo'shiqlarining so'nggi turi «Yorg‘ichoq» qo‘shiqlari 
deb ataladi. Yorg‘ichoq bug‘doyni un qiladigan xonaki asbobning nomi.
134

---

Ikki ustma-ust qo‘yilgan ichki qismi yo'nilgan toshning o'rtasi o'yilgan 
boladi. Tepa qismdagi tosh chekkasiga yog'och dasta suqiladi. Shu 
dastani ushlab toshni aylantirishadi. 0 ‘rta teshikka solingan bug‘doy doni 
markazdan qochish kuchi hisobiga ikki tosh o ‘rtasida maydalanib unga 
aylanadi. Bu ishni faqat ayollar bajaradi. Binobarin, og‘ir mehnat 
davomida aytiladigan qo‘shiqlarni ham ayollar ijro etadilar. Ularda ayol 
yorg‘ichoqqa murojaat qiladi. U bilan gaplashadi, xasratlashadi, dardini 
to‘kadi. Natijada, yorg‘ichoq oiladagi onaning his-tuyg‘usini samimiy 
ravishda bayon qilish vositasiga aylanadi:
Yorg'ichoq yalpoqqina,
Un qilar oppoqqina,
Yorg‘ichoq xir-xir etar,
Mushtdakkina xamir etar.
Yorg‘ichog‘im guldur-guldur,
Bo‘g ‘zim to‘la oppoq undir,
Boy bobomning xonadoni,
Ikkimizni yeydir-yeydir.
Shunday qilib, yil fasllari o ‘zgaradi, dehqonning ish quroli (ho‘kiz, 
omoch, o ‘roq, yorg‘ichoq) o‘zgaradi, ammo qo‘shiqni yaratishdan nazar­
da tutilgan bosh maqsad (og‘ir mehnatni yengillatish, turmush hasratini 
aytib yurakdagi g‘amni yozish) o‘zgarmaydi. Har qanday vaziyatda ijro 
etiladigan qo'shiq hayotning link ifodasi sifatida baholanadi.