1. Mehnat qo‘shiqlari.
2. Mavsum-marosim qo‘shiqlari.
3. Link (ishqiy) qo‘shiqlar.
4. Tarixiy qo‘shiqlar.
M ehnat a o ‘shialari.
0 ‘zbek xalqi tarixini shartli ravishda mehnat
qilish tarixidan iborat deyish mumkin. 0 ‘zbeklar to‘y marosimlarini, gap-
gashtaklami, sayillami, turli bayramlami o‘tkazishda o ‘ta tashkilotchi va
ijodkor xalq sifatida shuhrat topgan.
Dam olish, hordiq chiqarishni o‘r-
niga qo‘ygan xalq, odatda, mehnat qilishni ham biladi.
Mehnat esa dehqonchilik, chorvachilik, kasb-hunar; ilm-fan rivoji
yo‘lida faoliyat ko‘rsatish bilan uzviy bog‘lanadi. Xalq mehnat sama-
rasini muttasil ravishda oshirish chorasini ко‘rib kelgan. 0 ‘tgan asr
0
‘z
bek adabiyotiga munosib hissa qo‘shgan yozuvchi Oybek «Qutlug‘ qon»
romanida kosib Shokir otaning mahsi tikish bilan band bo‘lgan paytlarini
tasvirlaganda shunday deb yozadi: «Yupqa devor
bilan hovlidan ajralgan
do'konxonada Shokir ota ishlaydi. Ba’zi vaqt uning qo‘shig‘i Unsin qulo-
g ‘iga yetadi. Choi xasta ovoz bilan kuylaydi. Ovozini bir qo‘yib, yana
to‘satdan jim bo‘ladi. ...Unsin diqqat bilan tinglab, mana shu misralami
uqib oladi:
Ko‘rmasaydim bu umr sahrosini,
Chekmagaydim ko‘kka o ‘tlik ohini.
Pora-pora yirtdi ko‘ksimni sitam,
So‘rg‘uchi bormi ko‘ngilning zorini?49
Abdulla Qodiriyning « 0 ‘tkan kunlar» romanida quyidagi nozik
matnni o‘qiymiz: «Uzoqda qo‘sh haydab yurgan yigitning ashulasi
eshitiladir: «Ikki yomi ajratuvchi bu falakning gardishi!» Ruhlik, kuchlik
ko'krakdan chiqqan bu ashula tevarakni
zir-r etdirib yuborgandek,
Otabekka ham boshqacha bir ta’sir beradir. Go‘yo bu dehqon uning
istiqbolidan hikoya qilgandek bo‘ladir»so.
Ma’lum bo‘ladiki, mohir yozuvchilar badiiy asarlarda obraz yaratish
jarayonida mehnatkash ommaning vakillarini xalq qo'shiqlarini aytish
bilan bog‘laganlar. Qanday mehnat tori bilan shug‘ullanmasin, millatimiz
vakillari qo‘shiqni hayot hamrohi deb bilganlar. Ayniqsa, bevosita
mehnat qo‘shiqlari boshqa xalqlarda bo‘lgani kabi ish jarayonini o ‘zida
49 Ойбек. Кутлуг цон. Роман / Асарлар. Турт томлик. Иккинчи том. - Т., 1957. - Б. 288-289.
50 Ко лир ий А. Уткан кунлар. Мехробдан чаён / Романлар. - Т., 1992. - Б. 113.
129
ifodalashi bilan mashhur. Mehnat esa o‘ziga yarasha jismoniy
harakatdan, ba’zan zerikarli bir xil faoliyatdan iborat bo‘ladi. Bu esa
odamni toliqtirgan ishni to‘xtatmasdan ovunish
choralarini izlashga
majburlagan. Ana shunday murakkab vaziyatlarda qo‘shiq aytish sama-
rali yechim vazifasini o‘tagan. Tanob-tanob yerga don sochish, keyin-
chalik hosil o ‘rish, chelak-chelak sut soglsh, metrlab gilam to‘qish faqat
aytishga oson. Aslida, bu ishlar dehqon, sut sog'uvchi, gilam to‘quvchi,
bug'doyni un qiluvchidan kuchli iroda,
katta jismoniy kuch, malaka va
tajriba talab qilgan. Shuning uchun tadbirkor xalq mehnatni qo'shiq
jo ‘rligida amalga oshirish yo‘lini o ‘ylab topgan.
Mehnat qo‘shiqlari o ‘z tarkibida bir necha janrlardan iborat boiadi.
Har bir janmi bevosita mehnatning qaysi turi bilan band bolish bel-
gilaydi. Xususan, o'rmak qo‘shig‘i gilam to‘qishda aytilar ekan, aynan
shu namuna kashta tikuvchi, qo‘sh haydovchi
shaxs tomonidan ijro etil-
maydi. Ya’ni har bir mehnat sohasi o ‘zining maxsus qo‘shig‘iga egaligi
bilan ajraladi. Shuningdek, ko‘p qo'shiqlarda ish qurollariga murojaat
qilish odati bor. Bug‘doy yanchayotgan dehqon ho'kizi bilan tillashadi,
un chiqarayotgan ayol yorglchoqqa murojaat qilishi mumkin. Binobarin,
mehnat qo'shiqlarining ichki turlarini matnda esga olingan ish quroli
vositasida ham aniqlash imkoni bor. Yana bir xususiyatni eslab o ‘tish
joiz. Mehnat qo‘shiqlari uzoq muddat davomidagi ishni bajarishda o‘ziga
xos vosita bolgani sababli ularda qayta-qayta
bir matnni takrorlashdan
chaqlanish, ish qilayotgan odamning sergakligini oshirish uchun turli
xitoblarga murojaat qilish ham an’ana hisoblanadi.
Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov mehnat qo‘shiqlarini o ‘rganish,
tahlil qilishning qulayroq yolini belgilash maqsadida ularni quyidagi
turlarga bo‘lishni ma’qul topgan:
1. Dehqonchilik bilan bogliq qo‘shiqlar.
2. Chorvachilik bilan bogliq qo‘shiqlar.
3. Hunarmandchilik bilan bog‘liq qo'shiqlar51.
Olimning ta’kidlashicha, ovchilik, savdo-sotiq kabi mehnat turlari
bilan ham bogliq asarlar bolgan, ammo
bu namunalar bugungi kunda
saqlanmagan.
Xususan,
ulaming
ayrimlarini
faqat
Mahmud
Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t-turk» asaridagina uchratish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
