О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi Qarshi davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti

---

О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus 

ta’lim vazirligi 

 

Qarshi davlat universiteti 

 

Tabiiy fanlar fakulteti  

 

Kimyo ta’lim yо‘nalishi  

1- kurs talabasi 

Tojiyev Sardorning  

  

MAVZU: INSON EKOLOGIYASI

 mavzusida 

yozgan  

 

R E F E R A T 

 

 

 

 

                                                 

Bajardi:          Tojiyev Sardor 

   

 

 

 

    Qabul qildi:      о‘q. H.Meyliyeva  

 

 

 

 

Qarshi-2016 

 

 

---

 

 INSON EKOLOGIYASI 

 

Reja 

1.  Kirish 

 

2.  Ajdodlarimiz muhit haqida 

 

 

3.  Demografik jarayonlar 

 

 

4.  Демографик жараёнлар ва ахоли саломатлиги 

 

 

5.  Atmosfera havosi va uning inson organizmiga ta’siri 

 

6.  Suv va uning inson xayoti uchun axamiyati 

 

7.  Tirik organizmlarning inson hayoti uchun ahamiyati 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

                                                        Kirish 

 

 

Inson  fan  va  texnikani  taraqqiy  etdirib,  Yangi,  mukammal  texnik vositalarni 

va  texnologiyani  yaratmoqda.  Uning  bundan  maqsadi  u  tabiatni  har  qanday 

"injiqliklariga"  ta’sir  eta  olmaydigan    о‘zlariga  yashash  sharoitni  yaratishga 

harakat  qilmoqdalar.  Ba’zi  kishilar  xatto  tabiat  ustidan  hukmron  bо‘lish  hayolida 

bо‘ladilar. Inson ijodkor, yaratuvchi bо‘lsa ham uning о‘zini tabiat yaratgan. Inson 

tabiatni  bir  bо‘lagi.  U  sayyoramiz  biosferasidagi  umumiy  ekologik  krugovorot 

(aylanmasini)  chetga  chiqa  olmaydi.  Insonni  barcha  tirik  organizmlar  qatori 

atmosfera  havosidagi  yetarli  miqdordagi  kislorodga,  quyosh  yorug‘ligiga,  suvga 

muhtojligi  uning  hayotini  tabiat  qonunlariga  qanchalik  bog‘liq  ekanligini 

kо‘rsatadi. 

Inson-tabiatni  bir  bо‘lagi  bо‘lgani  uchun  u  tabiatdan  butunlay  ajralib  о‘zi 

yaratgan  texnik  uskunalar  dunyosiga  keta  olmaydi.  U  о‘zi  yaratgan  texnik 

vositalardan ajralgan zaharli moddalar, ifloslangan muhit ta’siriga mubtalo bо‘ladi. 

Masalan,  1952  yilda  Londondagi  smog  ta’siridan  4000  kishini  halok  bо‘lgani, 

Yaponiyani Lijamata buxtasida simobdan 100 kishini zaharlanganligi, Hindistonni 

Bxolapadagi kimyo zavodidagi avariyadan 2000 kishini halok bо‘lgani, 200 ming 

kishini  zaharlanganligi  va  hokazolar  ma’lum.  Ammo  ba’zi  vaqtlarda  (epizotik) 

sodir bо‘ladigan ekologik falokatlar insoniyat uchun asosiy havf bо‘lib qolmaydi. 

Eng  havflisi  har  kuni  oz-ozdan  tashqi  muhitga  chiqib  turgan  zaharli  moddalar 

havo,  suv  yoki  oziq-ovqat  mahsulotlari  orqali  oz  miqdorda  kishi  organizmiga 

tushayotgan va uning salomatligini yemirayotgan moddalar havflidir. Kо‘p kishilar 

xatto  tug‘ilganga  qadar,  ya’ni  ona  qornida  uning  qoni  orqali  zaharli  har  xil 

pestitsidlar,  og‘ir  metallardan  zaharlangan  bо‘ladi.  Bulardan  tashqari  kо‘p 

mintaqalarda radioaktiv nur ham kishi organizmiga ta’sir etadi. 

Keyingi  yillarda  Fan  oldida  keskin  ravishda  о‘zgarib  turuvchi  tashqi  muhit 

omillarini  hozirgi  zamon  kishilari  va  kelgusi  avlodga  qanday  ta’siri,  uning 

oqibatlarini  о‘rganish  muammosi  qо‘yilmoqda.  Insonni  tashqi  muhit  bilan 

bog‘liqligi  asosida  sodir  bо‘ladigan  asosiy  о‘zgarishlar  kо‘rsatkichi  uning 

salomatligidir. 

Hozirgi  davrda  fan-texnikaning  taraqqiyoti  tufayli  biosferada  global 

darajadagi  о‘zgarishlar  bо‘lmoqda.  Tabiat  boyliklarni  olinaverishi,  energetik 

resurslari  foydalanishni  kuchayishi,  xilma-xil  transport  vositalarini  yaratilishi, 

ishlab-chiqarish  vositalarini  joylashtirish  kabi  ishlarni  amalga  oshirilishi  orqali 

sayyoramizning har xil mintaqalarida keskin ekologik о‘zgarishlar rо‘y bermoqda. 

Shuningdek,  sayyoramizda  urbanizatsiya  jarayoni  kuchaymoqda,  ya’ni  aholining 

50%  dan  ortig‘i  shaharda  yashamoqda.  Yirik  shaharlarning  soni  borgan  sari 

kо‘paymoqda. Odamlarni migratsiyasi borgan sari kuchaymoqda. Kishilarni Yangi 

ekologik  sharoitga  borishi  ularning  organizmiga  ma’lum  о‘zgarishlarni  sodir 

qiladi,  salomatligiga  ta’sir  etadi.  Kishi  organizmi  har  xil  ekstremal  ekologik 

omillar  ta’siriga  reaksiyasi  turlicha  bо‘ladi:  nafas  olish  va  yurak  urishining 

tezlashuvi,  uyqusizlik,  bosh  aylanishi,  modda  va  energiya  almashinuvida 

о‘zgarishlar bо‘ladi. 

---

Yuqorida  keltirilgan  о‘zgarib  turgan  ekologik  muhit  sharoitini  kishilar 

organizmiga  ta’siri  va  ularning  salomatligini  muhofaza  qilish  masalasi  hozirgi 

zamonda fan oldiga qо‘yilgan muhim muammolardandir.  

Ma’lumki,  kishining  salomatligi  uchun  о‘rab  turgan  muhitning  holatiga 

bog‘liq.  Xatto  irsiy  kasalliklar  ham  uzoq  yillar  davomida  kishilarni  bir  necha 

avlodlariga ta’sir etgan muhitni noqulay  omili hisoblanadi. Insonni salomatligi va 

kasalligi  uni  о‘rab  turgan  muhitni,  eng  avvalo  sotsial  muhitni  mahsulidir,  ya’ni 

kishining  salomatligi  unga  ta’sir  etuvchi  tabiiy  va  sotsial  omillarning  ta’sirini 

mahsulidir.  Sanoatni  juda  rivojlanishi  va  urbanizatsiya  hodisasini  sodir  bо‘lishi, 

nafaqat  ekologik  muvozanatni  va  tashqi  muhitni  buzilishiga,  kishilarning 

salomatligiga putur yetishiga ham olib keladi. 

Salomatlik  –  bu  nafaqat  kasal  bо‘lmaslik,  bu  –  kishilarni  doimo  о‘zgarib 

turuvchi  muhit  sharoitiga  tez  moslashishidir.  Salomatlik  –  bu  kishilarni  biologik, 

kasb,  jami  vazifalarni  optimal  darajada  bajarish  qobiliyatidir.  Shuni  ta’kidlash 

lozimki,  sog‘lom  kishi  muhitni  о‘zgarib  turuvchi  har  qanday  sharoitiga  moslasha 

oladi.  Chunki  organizmni  о‘zgarib  turuvchi  muhit  sharoitiga  moslashuvini  ham 

chegarasi bor.  

Salomatlik  har  bir  kishini  baxti  bо‘lib,  u  tufayli  tо‘laqonli  hayot  kechirishi 

mumkin.  Insonni  baxtli  bо‘lishi  uchun  boylik  va  shon-shо‘xrat  zarurmi  yoki 

sog‘lik?  degan  savolga  bir  qadimgi  filosof  shunday  javob  bergan  ekan.  Boylik 

ham,  shon-shо‘xrat  ham  kishini  baxtli  qilolmaydi.  Sog‘lom  qashshoq  kishi,  kasal 

podshodan baxtliroq, deb javob bergan ekan. 

Har  kuni  suv,  oziq-ovqat  mahsulotlari  va  nafas  yullari  orqali  kishi 

organizmiga  xilma-xil  birikmalar,  mikroorganizmlar  kiradi.  Ammo  bularni 

ba’zilari, meyordan kо‘p bо‘lganda kishiga har xil kasallikni keltirib chiqaradi. 

 

 

 AJDODLARIMIZ MUHIT HAQIDA.  

 

Bundan  uch  ming  yil  muqaddam  ikki  daryo  oralig‘idagi  kо‘xna  Horazm 

zaminida  yaratilgan  qadimgi  qо‘lyozmamiz  "Avesto",  bu  qadim  о‘lkada  buyuk 

davlat, buyuk ma’naviyat va madaniyat bо‘lganidan guvohlik beradi. 

Abu  Rayxon  Beruniy  "Avesto"  qо‘lyozmasi  haqida  shunday  yozadi; 

"Podshox  doro  ibn  Doro  hazinasida  (Avestoning)  о‘n  ikki  ming  karomal  terisiga 

tillo  bilan  bitilgan  bir  nusxasi  bor  edi.  Iskandar  otashxonalarni  vayron  etib,  uni 

kuydirib  yubordi.  Shuning  uchun  "Avestoning"  beshdan  uch  qismi  yо‘qolib 

ketgan".  Bu  noyob  qо‘lyozmada  nafaqat  dunyoning  yaratilishi,  insonning  xalq 

bо‘lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurashish, erkinlik uchun 

yovuz  kuchlar  bilan  kurash,  erkinlik,  ijodkorlik  va  bunyodkorlik  yulidagi  orzular 

о‘z  ifodasini  topgan.  Shuningdek,  hovuch  tuproq,  ham  qultum  suv,  bir  nafaslik 

havoning  ham  muqaddas  ekanligi  о‘z  ifodasini  topgan.  "Avesto"  yerning, 

daryolaru bog‘lar, tog‘laru buloqlar, chо‘lu saxrolar, otu tuyalar ularga, molu itlar, 

о‘simligu giyohlarning bunyod etilishi tarixiga oid kitob hamdir. 

"Avesto"da bug‘doy ekib, hosil olishni hikmati shunday ifodalanadi. "Kimda-

kim  bug‘doy  eksa,  u  haqiqatni  ekadi,  qachonki  egatlarda  urug‘  yetilsa,  devlar 

---

о‘rinlaridan  kо‘chadilar;  qachonki  bug‘doy  gurkirab  kо‘karsa,  devlar  dahshatdan 

titray  boshlaydilar;  qachonki  bug‘doy  un  bersa  devlar  nola  chekadilar,  qachonki 

bug‘doy  xirmonga  uyulsa,  devlar  nobud  bо‘ladilar;  qay  bir  xonadonda  bug‘doy 

bosh  chiqarsa,  u  xonadonda  devlar  yaqinlasha  olmaydi".  Taniqli  olim 

T.Maxmudov (2000) dunyoda biror bir diniy ta’limot yo biror bir alloma zaminni 

va  undan  unuvchi  bug‘doy,  uning  hosilasi  –  nonni  "Avesto"  chalik  kо‘klarga 

kо‘tarmagan, - deb yozadi. 

Zardushtiylik  din  va  uning  muqaddas  kitobi  "Avesto"  da  ekin  yerlarini 

kо‘paytirish  shudgor  qilingan  yerlarni  asrab-avaylash,  uni  muqaddas  bilib  sajda 

qilish о‘qtirilgan,  chunki  yer  asosiy  risqu-rо‘z  manbai  ekanligini  yaxshi bilishgan 

va unga qanday munosabatda bо‘lish ruhida kishilarni tarbiyalaganlar. 

Olovga  sig‘inish,  uy-joy  qurish,  о‘simlik  va  daraxt  kо‘kartirish,  uy 

hayvonlarini  kо‘paytirish,  yerni  parvarish  qilish  kabi  muhim  hayotiy  ishlar 

zardushtiylik  dinining  asosi  bо‘lgan.  Bu  ishlar  kishilarni  yashash  muhitini 

yaxshilab,  hayotini  farovonligini  ta’minlaydi.  Zardushtiylik  ta’limotiga  e’tiqod 

qо‘ygan  kishi  tozalik  va  poklikka  rioya  qilishi  kerak.  Ulardan  xatto  itlarga  ozor 

bermasliklari  talab  qilingan,  ya’ni  kishilarni  gumanistik  ruhda  tarbiyalaganlar. 

Zardushtiylar  axlatlarni  bekitish,  ifloslangan  joylarni  tuproq,  qо‘l  bilan  kо‘mib 

tashlash,  olov,  issiqlik  va  sovuq  bilan  kiyim-kechaklar  va  oziq-ovqatlarni 

zararsizlantirish. Kul, sirka, sharob, turli giyohlar tutatish kabi sanitariya-gigiyena 

qoidalarini uch ming yil ilgari bilib, ularga amal qilganlar, yoshlarga о‘rgatganlar. 

О‘sha davrlarda ham idish-tovoqlarni yuvib tozalash, uyni toza saqlash turli-

tuman  yomonliklardan  (kasalliklardan)  asrashligini  bilganlar.  Ichimlik  suvi 

manbalariga daryo, kо‘l, ariq, quduq, hovuz, buloq suvlariga nafaqat biron notoza 

narsani  tashlash,  bunday  narsalarni  xatto  ularning  yaqiniga  yaqinlashtirmaslik 

choralarini  kо‘rib,  suvni  toza  saqlaganlar.    Notoza  suv  orqali  har  xil  kasalliklar 

tarqalishi  mumkinligini  bilganlar.  Biz  ularni  bunday  yaxshi  odatlarini  unutib, 

suvga  har  xil  chiqindilarni  tо‘kib,  uni  kо‘p  joylarda  iste’mol  qilishga  yaroqsiz 

holga keltirib, kasallik tarqatuvchi manbaga aylantirib qо‘ydik. Olovga ham xuddi 

shunday munosabat bо‘lib, unga har xil iflos narsalar tashlamaganlar. "Pokiza suv 

va  yonib  turgan  olov  qarshisida  gustoxlik  qilgan  zotning  dо‘zaxda  topgusi  jazosi 

bu  dunyoning  jamiyki  dardu  ozorlaridan  mudhishdir",  -  deb  uqtirilgan  va 

kishilarga ekologik tarbiya berganlar. 

Hozirgi  kunda  ham  gruppa  va  boshqa  kasalliklar  tarqalganda  isiriq  tutatish 

orqali  mikroblardan  zararsizlantirish  vositasi  sifatida  foydalanish  qadimgi 

ajdodlarimiz  yetib  kelgan.  "Navruzi  olam"  ni  kutib  olishdagi  marosimlar,  barcha 

о‘simlik va hayvonlarni yerni suvni, havoni e’zozlash, Yangi uyga kelgan kelinni 

olovdan aylantirish kabi ishlar qadimgi zamonlardan buyon ajdodlarimizdan bizga 

meros  bо‘lib  kelayotgan  urf-odatlardir.  Uzoq  о‘tmishdan  yerga  va  nonga  bо‘lgan 

hurmat hozir ham sharq xalqlari, ayniqsa keksalar tasavvurida saqlangan.  

"Avesto"  ning  barcha  qismlarida  yeru  kо‘kdagi  barcha  hayotiy  nozu-

ne’matlarni  sevish  va  ardoqlash  barcha  insonlar  uchun  muqaddas  burch  va  ibrat 

ekanligini  har  birimiz  unutmasligimiz  kerak.  Uzoq  о‘tmishdagi  avlodlarimiz 

asarida inson ekologiyasiga taalluqli muhim fikrlarni olish mumkin. 

---

Buyuk  sarkarda  Amir  Temur  tuzuklarida  ham  bunday  hikmatlar  о‘z  о‘rnini 

topgan.  Bu  borada  unda  shunday  satrlarni  о‘qiysiz  "…  kimki  biron  saxroni  obod 

qilsa yoki biron bog‘ kо‘kartirsa, yoxud biron xarob bо‘lib yotgan yerni obod qilsa, 

birinchi  yili  undan  hech  narsa  olmasinlar,  ikkinchi  yili  raiyat  о‘z  roziligi  bilan 

berganini  olsinlar,  uchinchi  yili  esa  qonun-qoidagi  muvofiq  xiroj  yig‘ilsin",  deb 

bog‘-rog‘ yaratgan kishilarga imtiyozlar berilgan. 

A.Temur bog‘ga katta e’tibor berib, Samarqand shahri va uning atrofida qator 

bog‘lar barpo etilgan. О‘sha yillari shahar tashqarisida temuriylarning 15 dan ortiq 

–  Bog‘i  Dilkusho,  Bog‘i  Chinor,  Bog‘i  Shamol,  Bog‘i  Bexisht,  Bog‘i  Nav  kabi 

chorbog‘lari  barpo  etilgan  bо‘lgan.  Ularda  tut,  olma,  о‘rik,  shaftoli,  uzumlarning 

xilma-xil navlari о‘stirilgan. 

Buyuk  Alisher  Navoiyning  asarlarida  tabiat  ajoyibotlari,  odamlarning  tabiat 

haqidagi  hikoyalari,  rivoyatlar  kо‘p  keltirilgan.  Ayniksa,  uning  "Xamsa" 

dostonlari, "Lison ut-Tayr" va boshqa asarlari inson hayoti uchun tabiat omillarini 

ahamiyati  borasidagi  hikmatlarga  boy.  Shoirning  "Saddi  Iskandariy"  dostonida 

olam  va  uning  tuzilishi  tabiat  bilan  inson  munosabatlari,  hayvonlar  xatti-

harakatidagi  ayrim  ibratomuz  lavhalar,  donolarning  maslahatlari  kabi  hikmatli 

fikrlar kitobxonlarni, ayniqsa, yoshlarni ma’naviy dunyoqarashini, hayot mazmuni 

haqidagi  bilimlarini  kengaytirishga  olib  keladi.  Shoir  insonnin  о‘ynab  kulishi, 

yoshlik  gashtini  surishi  kerak.  Kishi  nafaqat  uynab  kulishi,  u  bilim  olib,  hunar 

о‘rganib,  о‘z  hayoti  uchun  zamin  tayyorlashi  kerak.  Tabiatda  sodir  bо‘ladigan 

mavsumiy  о‘zgarishlar  inson  vujudida  ham  sodir  bо‘ladi,  chunki  inson  tabiat 

farzandi.  Shuning  uchun  u  о‘zini  о‘rab  turgan  tabiat  bilan  uyg‘un  munosabatda 

bо‘lishi kerak.  

Shoir  hayotining  oxirgi  yilida  yozgan  g‘oyat  mazmunli,  hikmatlarga  boy 

"Mahbubul-qulub" asarida umr davrida katta-kichik, yaxshi-yomonni, fe’l-atvorini, 

hislatlarini hayotda о‘rganib, barchani ulardan ogoh va xabardor qiladi. 

Shoirning  hayoti  davomida  tо‘plagan  boy  tajribasi  va  xulosalarini  yig‘indisi 

bо‘lgan  "Mahbubul-qulub"  asarida  dehqonlarning  yaratuvchilik  va  barakotli 

mehnati  haqida  katta  hurmat  bilan  quyidagilarni  yozadi:  olamning  obodligi 

dehqonlardan,  mehnat  aholi  shodonligi  ulardan.  Dehqon  har  qanday  ekin  ekishga 

qilsa  harakat  –  elga  ham  oziq-ovqat  yetkazur,  ham  barakat.  Dehqonki,  halol 

mehnat  bilan  don  sochadi,  haq  bir  donini  yetti  yuzga  yetkazadi.  Sochgan  doni 

kо‘karguncha  uni  urib,  xirmon  о‘ilib  hosil  kо‘targuncha  qurt-qushlar  undan 

bahramand  bо‘ladi:  dasht  vahshiylari  uning  bilan  hursand.  Chumolilar  uyi  undan 

obod,  kabutarlar  mastligiyu,  turgaylarning  shо‘x  navosi  shu  donlardan. 

Uroqchining  tirikchiligi  shuning  orqasidan:  boshoqchining  kо‘zi  tо‘qligi  shuning 

orqasidan.  Qushchining  undan  murodi  hosil,  somonchi  undan  maqsadga  vosil. 

Gadoylar u bilan tuk, xonadon esa ma’mur. Novvoyning tandiri u bilan issiq, allof 

unfurushning  bozori  u  bilan  qiziq.  Don  tufayli  gadoy  xaltasi  burda  nonga  tо‘la. 

Shox  hazinasi  don  orqasidan  inju  va  oltinga  boy.  Dehqonning  sepgan  donida 

shunchalar  hikmatlar  borligini  Navoiydan  boshqa  hech  kim  ta’riflay  olmagan 

bо‘lsa kerak. 

Bug‘doy  haqida  shoir  shunday  yozadi:  "Uning  bog‘i  jannatni  eslatadi; 

polizida  Rux  ozig‘i  kо‘rinadi.  Daraxtining  har  biri  kо‘k  osmondek  ulkan;  u 

---

daraxtlardagi  gul  mevalar  falakdagi  yulduz  va  yulduzchalardek  faqirlarning  sirka 

va shinnisi u mevalardan; boyonlarning gazagi va a’lo sharobi u mevalardan, turli-

tuman mevalar yetilgach, bog‘da gо‘zallik va tartib seziladi. Bunday dehqon Odam 

Ato  farzandi,  balki  undan  rizq  yeganlar  –  shu  dehqonning  farzandiyu,  uning  о‘zi 

Odam Atodir" deb shoir dehqonni xatto Odam Atoga tenglashtirib, uni ulug‘laydi. 

Buyuk  A.Navioyning  bu  asarini  har  bir  yosh  о‘qishni,  о‘rganishi  kerak. 

Chunki  bundan  500  yil  oldin  yozilgan  asar  hozir  ham  о‘z  ahamiyatini 

yо‘qotmagan, balki u yanada aktualrok bо‘lgan.  

Xalqimizda shunday maqol bor. "Musofir bо‘lmagan, musulmon bо‘lmaydi". 

Har xil  mamlakt va joylarga sayoxat qilish kishining axloqiy, ma’naviy, jismoniy 

sog‘lom  bо‘lib  shakllanishida  katta  о‘rin  tutadi.  Tilimizda  shunday  ibora  bor: 

sayohat – tanga rohat. Sayohat dunyoni tasavvur etish, tabiatni siru-sinoatini, uning 

ajoyib-g‘aroyib  hodisalarini  xilma-xil  muhitni  kо‘rish  uchun  kishilar  sayohatga 

chiqadilar.  Ulug‘  A.Navoiyning  "Sab’ai  Sayyor"  dostoni  va  boshqa  asarlarida 

dunyoni  kо‘rish  (kezish)  borasida  kо‘plab  hikoyatlar,  hikmatlar  keltiriladi.  Unda 

kimgaki  valiylik-bilimdonlik  nima  deb  sо‘rasalar,  barcha  ishlardan  eng  buyugi 

Dunyo kezmoq – deb javob beradilar. Sayr qilmagan inson tuproqdek past bо‘ladi, 

deyiladi. 

2001  yil  "Nasaf"  nashriyoti  ulkamiz  tabiatini  bilimdonlari  Qarshi  DU  ning 

olimlari A.M.Mamatov va B.X.Kalonovlarning "Navoiy tasavvurida yurt tabiati va  

jahon  geografiyasi"  nomli  asarini  chop  etdi.  Mualliflar  A.Navoiyning  asarlarini 

chuqur  о‘rganib,  uning  mazmunini  atroflicha  taqlin  qilganlar  ulug‘  A.Navoiy 

nafaqat she’riyat sultoni, u tabiat bilimdoni, uni о‘qigan har bir kishi о‘zi voyaga 

yetgan  yurtni  sevishi,  tabiatni  asrab-avaylash  kerak  degan  ekologik  tarbiya  oladi. 

Ushbu  asarni  barcha  о‘quv  yurtlarida  (maktablar,  kollejlar,  universitet)  talabalari 

о‘rgansa foydadan holi bо‘lmaydi.