Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Chorvachilik bilan b o e ‘Ua a o ‘shialar.
«Alpomish» dostonida Boy- 
bo‘ri yetti yoshga yetgan Hakimbekni «o‘g‘limga endi shohlik, sipohilik 
ilmini o'rgatayin», - deb mulladan chiqarib oladi. Boysari ham Barchin 
qizini «Qizimga Ko‘kqamish ko‘lida qo‘y sog'dirib, chorvadorlik ilmini 
o ‘rgatayin, qo‘y sog'moqqa usta bo‘lsin», - deydi. Shuningdek, Yusuf 
Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonida «Igdishchilar birla qatilmaqni 
ayur» (Chorvadorlar bilan aralashmoqlikni aytadi) bobi bor bo‘lib, unda:
Qimiz, sut ya yun yag‘ ya yug‘rut qurut,
Y adim ya kidiz ham ezar evka tut
bayti bor. Bobning va baytning umumiy mazmuni xalq hayotining faro- 
vonligi bir dehqonga, bir chorvadorga bog‘liq ekanini tushuntirishdir.
135

---

Ma’lum bo‘ladiki, o'zbek qadim zamonlardan chorva bilan shug‘ullan- 
gan. Bu soha xalq orasida alohida ilm va tajriba birligini tashkil etuvchi 
bebaho boylik hisoblangan. Chorva mollarini sog‘ishda qo‘shiq aytib 
turish ana shu tajribaning kashfiyotlaridan edi. Bugungi kunda jahon ilm- 
fanida hatto suvning yaxshi va yomon gaplami tushunishi, musiqaning 
farqiga borishi, o ‘ziga bo'lgan munosabatga ko‘ra shifo qilish xususi- 
yatini o ‘zgartib turishi isbotlandi. Vaholanki, xalq bunday yangiliklami 
ming yillar oldin hayot tajribasidan kelib chiqib bilib bo'lgan edi. Faqat 
ilmiy asosda isbotlamagan bo‘Iishi mumkin. Xususan, sigir, qo‘y, 
echkilarni sog‘ish paytida sog‘uvchi, odatda, bitta ko‘ylakdan foydalan- 
gan, sog'ish vaziyatini hayvon ixtiyoriga ko‘ra tanlagan, qo‘shiq aytib so- 
g‘adigan molini iydirgan. Natijada, sog‘iladigan sut miqdorini ko‘paytirgan.
«Ho‘sh-ho‘sh» qo‘shiqlari sigir sog'ishda aytilgan. Vaqt o‘tishi bilan 
sigir qo‘shiq ohangiga o'rgangan. Qo‘shiq aytilgan zahoti tinchlangan, 
sutini o ‘ziga tortmagan. Sigir sog‘uvchi sigirga siporish qilganda ayta- 
digan asalli so‘zlarini alohida mehr bilan kuylagan. Va sigir bu mehmi 
his qilgan. Oqibatda, har ikki taraf-sog‘uvchi va sut beruvchi foydada 
bo'lgan:
Ho‘shim molim govmishim,
Emchaklaring sovmishim,
Oralab yeding o'tingni,
Iyiblab bergin sutingni.
Seni siylab boqayin,
Ko‘zmunchoqlar taqayin,
Quralay ko‘z govmishim,
Tuyoqlari kumushim.
Zotli molim ho‘sh-ho‘sh,
Sutli molim ho‘sh-ho‘sh.
E’tibor bersak, dehqonchilikda ho‘kiz «temir tuyog‘im» deb erka- 
langan edi. Endi sog‘ish paytida sigirga «quralay ko‘z», «tuyoqlari 
kumushim» deb murojaat qilinmoqda. Shubhasiz, inson bu erkalashlami 
ho‘kiz yoki sigir tushunmasligini yaxshi biladi. Lekin qo‘shiq ijrosi 
davomida tovush tovlanishining, ohangning hayvonlarga ijobiy ta’sir 
ko'rsatishiga ishonadi. Masalaning yana bir muhim tomoni ham yo‘q
136

---

emas. Gap shundaki, ijtimoiy hayot og‘ir, turmush o‘tkazish juda qiyin 
bo‘lgan bir paytlarda oiladagi bitta sigir butun oilanv boqgan, o ‘limdan 
qutqargan. Shuning uchun uy bekasining qo‘shig‘ida sigiriga ich-ichidan 
rahmat aytish tuyg'usi ham o ‘z ifodasini topgan.
«Turey-turey» qo‘shiqlari qo‘ylami sog‘ish paytida aytilgan. Bahor 
fasli qorako‘1 sovliqlar uchun fojia davri bo‘lgan. Qorakoichilikda 
qimmatbaho ten olish uchun qo‘zilar ko‘p vaqt o‘tmay so‘yilgan. Sovliq 
ham bolasidan judo bo‘lgan, ham yeliniga sut to‘lib a/ob tortgan. 
Shuning uchun ona qo'ylami sog‘ishga chorvadorlikda alohida e’tibor 
berilgan. Sog‘ish bilan bolasidan ajralgan qo‘y qismati nisbatan 
yengillashgan. «Turey-turey»lar matnida sut sog'uvchi qo'yning qo‘zi- 
sidan ajralganiga hamdardlik bildirgan, unga achinish tuyg‘usini ifo- 
dalagan. Har holda qo‘yni maqtashga uringan:
Bolalilar bosh bo‘lar, turey-turey,
Bolasizlar yosh bo‘lar, turey-turey,
Kelar yili tuqqaning, turey-turey,
Qo‘zingga yo'ldosh bo‘lar, turey-turey.
Xalqimizning boshqa mavzu va turdagi qo‘shiqlari singari turey- 
tureylarda ham qo‘ylarni jonlantirish, ya’ni sut sog‘uvchi uni o'ziga 
suhbatdosh odamdek tasavvur qilish usuli yetakchi hisoblanadi. Qo'shiq 
ohangi og‘ir, vazmin aytiladi. Qo‘yning aqlliligi, irodaliligi, o ‘z egasiga 
xayrixohligi oshirib ta’riflanadi. Hatto ona qo‘y bog‘da ochilgan gulga 
tenglashtiriladi. Aytish mumkinki, turey-tureylarda xalqning asrlar davo­
mida qo‘y boqish mashaqqatidagi tajriba badiiy yo‘l bilan o ‘z aksini 
topadi. Tarixdan ma’lumki, bittagina o ‘ta sifatli qo‘zi terisi o ‘mi kel- 
ganda katta-katta amaldagi odamlar o'rtasida muomalani boshqargan. Oy 
nurida tunda tovlanadigan terilar qimmatbaho zargarlik gavharlaridan 
ortiq baholangan. Qo‘y egasi, ehtimol, ana shu hayot lavhalarini ham 
nazarda tutgan bo‘lishi mumkin:
Esli molim - oqilim, turey-turey,
Yelkamdagi kokilim, turey-turey.
Shuncha molning ichida, turey-turey,
Bog‘da ochilgan gulim, turey-turey.