Olkashunoslik

3. Tarixiy o‘Ikashunoslikning shakllanishiga
doir dastlabki ma’lumotlar
0 ‘lkamiz haqidagi dastlabki ma’lumotlar «Avesto»da uchray- 
di. Unda qadimgi viloyatlaming nomlari benlgaxi. «Yasht» kitobining 
uchinchi va «Videvdat»ning birinchi bobida sanab o'dJgan «Yasht» 
ro‘yxatidagi birinchi mamlakat eroniy qabilalaming vatani - «Aryonam 
Vayjo» (Oriylaming sayhon yerlari)ni sanab o ‘tgan. U yurtda yaylovlar- 
ga ega baland tog‘lar, keng va chuqur ko‘llar bolgan. Keyingi mamla- 
katlar ro'yxatida Moum, Gava So‘g ‘da, Xvarizam keltiriladi.
0 ‘rta Osiyoning qadimgi tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bilan 
bog‘liq masalalar Eron manbalarida: Bihistun qoyatosh bitiklari, Suza 
va Persepol shahar xarobalaridan topib o ‘iganilgan sopollarga bitilgan 
hujjatlar, ahamoniy hukmdorlarining saroyida xizmat qilgan yunon 
tabibi Ktesiyning «Persika» va Gerodotning «Tarix» kitoblarida ham 
qimmatJi ma'liimotlar mavjud. Keyingi Eron hujjatlari va Behistun 
qoyatoshlanda Avestoda keltirilgan viloyatlar ularga ahamoniy shohlar- 
ning yurishlari, 0 ‘rta Osiyo xalqlari va o ‘lkaIarining ahamoniylar ijti- 
moiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida tutgan o‘mi to g risida m a’lumotlar 
keltirilgan.
«Avesto» va qadimgi manbalarda o‘lkamiz turlicha - Aryonam 
Vayjo - Arvoshayyona, Turon, Movarounnahr, Turkiston kabi nom- 
lar bilan atalib kelgan. Ayrim o‘lkalar yirik tarixiy-madaniy viloyat­
lar - Baqtriva, Marg‘iyona, So‘g ‘diyona, Xorazm, Ustrushona, Choch, 
Farg‘ona kabi nomlar bilan atalgan. Bu hududlaming geografik markazi 
ikki daryo oralig i bo'lib (Amudaryo va Sirdaryo), u arablar tomoni- 
dan Movarounnahr deb atalgan. Yevropa tarixshunoslari Amudaryo va 
Sirdaryo oralig‘idagi yerlami «Transoksiana» deb ataganlar.
0 £rta asrlar davri mualliflari «Turon» geografik tushunchasini 
yetarli tasvirlaydilar. Ba’zi tarixchilar va geograflaming aytishicha, 
Turon - bu turklar. turkiy qabilalaming yurti degan ma'noni bildirib,
13

---

keyinchalik «Turkiston» tushunchasiga aylangan. XVI-XVII asrlarga 
qadar tarixiy geografik adabiyotlarda, Turkiston o'lkasi sifatida noaniq 
tasvirlaganlar. XIX-XX asr boshlariga oid adabiyotlarda Turkiston ikki 
geografik qismga b o iib ko‘rsatilgan; Sharqiy Turkiston (Sinszyan- 
Uyg'ur o‘lkasi) va G'arbiy Turkiston ( 0 ‘rta Osiyo).
0 ‘lkamiz to‘g‘risida ilk bor ishonchli geografik m a’lumotlami 
arab sayyohlari berib o4gan (IX-XII asrlar). Ular Orel dengizi, Amu- 
daryo, Sirdaryo oralig idagi yerlami yaxshi bilganlar va bu hududlar 
to ‘g" risida turli xil m a’lumotlami yozib qoldirganlar. Arab sayyohlari 
o'lkamizning barcha hududlarida b oiib, u yerlarda yashovchi aholining 
turmush tarzi, shahar va qishloqlari to ‘g ‘risida qiziqarli boy ma lumotlar 
qoldirishgan.
Buxoro.
Arablar istilosidan aw al Buxoro shahri 0 ‘rta Osiyoning 
virik savdo va madaniy markazlaridan biri edi. 0 ‘sha davrlarda Buxo- 
roning hududi ancha katta bo‘lgan. Shahar devorlar bilan o‘rab olingan 
7 ta darvozadan iboi at boigan. Shahristondan g ‘arbda Ark joylashgan. 
Arablar istilosigacha Arkda shahar hokimlari - buxorxudotlar yashar- 
di. Arablar shahami bosib olgandan so‘ng bu yerda o ‘z hukmronligini 
o'rnatdilar. VIII a^rga kelib Samarqand shahriga nisbatan ham nuflvzi 
ortib bordi. Bu davrda shahar shahriston qismiga ajratilgan. Al-Istaxriy 
Buxoroda bo‘lgan davrda shahaming shahriston qismidagi darvozalar- 
ning nomlarini keltirib o4adi.
X 
asMa Buxoro yuksak madaniy markazga aylandi. Bu yerda ja- 
honga ’rnashhur b o ig an olimlar. yozuvchilar, rassomlar xizmat qildilar. 
Sh?iiaida o ‘sha zamonning juda katta kutubxonasi bo‘lgan. Somoniylar 
'iavrida shuhrati butun jahonga ketgan tarixiy yodgorlik - Ismoil Somo- 
niy maqbarasi Buxoroda qurildi.
IX 
asiga kelib Poykand va Romitan shaharlari sezilarli darajada 
o ‘sdi va kengaydi. X asrlarga kelib yirik shaharlar qatoriga Buxoro- 
dan keyin Tavois shahrini aytish mumkin. X-XII asr arab geograflan 
Istaxriy, Muqaddasiy, Ibn Hurdodbehlar ham Poykandni muhim savdo 
y o lid a joylashgan yirik shahar sifatida tilga olishgan. Buxoro va Poy­
kand o ‘rtasidagi masofani Ibn Hurdodbeh 5 farsax, Sam’oniy esa bir 
kunlik yo‘l deb ta riflaydi.