Olkashunoslik

S o ‘g ‘diyona.
Turli manbalardagi So‘g ‘da, So‘g ‘uda, So‘g ‘diyona 
nomlarining kelib chiqishi va ulaming ma'nosi hozircha noma’lum. 
«Avesto»ning «Yasht» kitobida tilga olingan «So‘g ‘d makoni G ava»- 
So‘gdiyonaning eng qadimgi viloyati boijshi mumkin. Ba’zi 
m a’lumotlarga ko‘ra, Gava (Gau) - «buqa», «poda» degan m a’nolami 
bildirib, u Qashqadaryo vohasi bilan bogianadi. Bu so‘z viloyatning 
juda ko‘p geografik nomlarida takrorlanib saqlangan.
Qadimgi yunon tarixshunoslari So‘g ‘diyonani Baqtriya yoki sak- 
massagetlaiga nisbatan kamroq tilga olganlar. Makedoniyalik Iskandar 
yurishlaridan so‘ng So‘g diyona haqida m a’lumotlar ancha toiiqroq 
b o iib , kengayib boradi.
So‘g'diyona - bu Zarafshon, Qashqadaryo vohalarida joylashib, 
janubi-sharqda Baqtriya va shimoli-g4arbda Xorazm bilan chegara- 
dosh boigan. Qadimgi zamonlarda ham So'g'diyona muhim savdo 
yoilarining chorrahasida joylashgan. So'g'diyona haqida «Avesto», 
Gerodot va ahamoniylar davri yozuvlarida m aium otlar berilgan.
So‘g ‘diyonaning markazi Maroqanda shahri boigan. Maroqanda- 
ning qoldiqlari - bu hozirgi Afrosiyob shahar xarobalaridir. Ahamoniy­
lar davnda bu shahaming maydoni 219 gektardan iborat bo iib , u mudo- 
faa devorlari bilan o'ralgan edi. Yunon tarixchilarimng m aiumotlariga 
qaraganda, Maroqandaning uzunligi 11 km ga yaqin b oigan tashqi de- 
vori va qo‘rg‘oni boigan.
So‘g ‘divonaning markaziy shaharlari qatoriga Qarshi atrofidagi 
Yerqo‘rg‘on, Qashqadajyoning sharqiy qismidagi Uzunqir yodgorlikla- 
rini ham kiritish mumkin. Bu yodgorliklarda olib borilgan arxeologik 
tadqiqotlar qadimgi So‘g ‘divona aholisining xo‘jaligi va madaniyatini 
chuqurroq o‘rganish imkonini beradi.
Qadimgi Xorazm.
Xvarizam («Avesto» tilida), Xvarazmish (qa­
dimgi fors tilida), Xorasmiya (qadimgi yunon tilida) tushunchalari
34

---

O'zbekistonning ma lum bir viloyatining nomi sifatida saqlangan. 
Gekatey va Gerodotlaming Akes daryosi suvlari bilan foydalanuvchi 
yerlar haqidagi xabarlariga ko ra, «Katta Xorazm» davlati to ‘g ‘risidagi 
ilmiy nazariya pavdo bo'lgan. Bu davlatga Gerodot sanab o'tgan 
xalqlar girkanlar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylar yerlari ham 
kirgan. Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha (V.Tam, F.Altxaym), 
ahamoniylar davridan oldin xorazmliklar Parfiya chegaralaridan 
sharqiy yonalishda Kopetdog‘ yonbag‘irlarida joylashganlar. Xo­
razm davlatining markazi Marv va Hirot atrofida b o iib , bu davlatni 
Kir II bo‘ysundirgandan so‘ng xorazmliklar quyi Amudaryo (hozirgi 
Xorazm viloyati)ga ko‘chib borganlar deb faraz qilinadi (VB/Xen- 
ning, I. Gershevich). Bu nazariyaga ko ra, xorazmliklami Quyi Amu­
daryo yerlariga qadimgi forslar siqib chiqarganlar, degan xulosa pay- 
do bo‘ladi.
S.P Tolstov, M.G. Vorobyovalar bu nazariyaga qarshi chiqishadi, 
xorazmliklar Markaziy Osiyo janubidan ko‘chib kelmaganlar. Xorazm 
davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan 
degan xulosaga kelganlar. Ammo bu davlatning chegaralan hozirgi 
Xorazm viloyati hududidan ancha keng bo‘lib, 0 ‘rta Amudaryoda- 
gi Qo‘shqal’adan boshlab Orol dengizigacha bo‘lgan hududlami o z 
ichiga olgan.
Bu hududda miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid 310 ta uy- 
qo‘rg‘onlar, qishloq va shahar xarobalari aniqlangan. Bu yodgoriiklar 
ichida eng viriklandan biri Qo zaliqir shaliri hisoblanib, u mustahkam 
mudofaa devorlari bilan o ‘rab olingan. Qo'zaliqir mudofaa devorlari- 
ning tuzilishi Baqtriyadagi Qiziltepa shahar devorlarining tuzilishi- 
ga ancha o xshashliklar tomoni borligi kuzatiladi. Baqtriya, Xorazm 
shahar markazi an mudofaa devorlarining o'rtasida jangchilar yurishi 
uchun maxsus yo‘lak bo'lgan.
Qadimgi Xorazm davlati miloddan avvalgi VI asrda Amudaryoning 
o ‘rta oqimi qisinidan Orolga yaqin boigan yerlarda vujudga kelgan de­
gan xulosaning to'g'rilig] tasdiqlandi. Bu davlat Marg iyonadagi Marv 
atrofida rivojlanmagan, chunki yozma manbalarga ko‘ra, Marg‘iyona 
qadimgi Baqtriya davlatining yirik viloyati bo'lgan. Baqtriya va 
Xorazm davlatining hududiy chegaralari 0 ‘rta Amudaryo oqimidagi 
yerlar orqali o'tgan.
35

---

Shu yerlarda bir-biriga ro‘para holatda ikkita qadimgi istelikom -
Odoytepa va Qo‘shqal’a qurilgan. Xorazmliklar egalik qilgan yerlar 
So‘g ‘diyona, Marg‘iyona va Baqtriyaga tegishli o'lkalarga borib ta- 
qalgan. Balki shuning uchun ham Gekatey xorazmliklar viloyatini par- 
fiyaliklardan sharqiy tomonda joylashtirgan. Gerodot esa parfiyaliklar 
va xorazmliklaming yerlari chegaradosh bolgan deb ko'rsatgan.