bilan emas, balki kuzatuvlarining ajoyib tashkil etilishi va xilma-xilligi
bilan ajralib turadi. Bosib o'tilgan yerlar ko‘p emas, ammo qo'lga ki-
ritilgan natijalari shunchalik ahamivatli va muhimki, bu boshqa ko‘p
yillik va bir necha ekspeditsivalar uchun sharaf bo lur edi».
A.
Butakov tadqiqotlaridan yarim asr o‘tgach, 1900-1902-yiHarda
L.S.Berg Orol dengizini kompleks ravishda tekshirdi. U dengizning g ‘ar-
biy-sharqiy va shimoliy qirgoqlarim kuzatadi. A. Butakov tuzgan xarita-
ning bir nechta joylarini yanada aniqlashtiradi. L S . Berg 1908-yilda «Orol
dengizi» nomli monografiyasini yozadi va kitobga ikkita xarita ham ilova
qilinadi. Shuningdek, Berg Orol va Kaspiy dengizlarining XII1-XV asr-
larda vo"q bolgani haqida tasavvurlammg noto‘g ‘ri ekanligini isbotlaydi.
A.
Kun Zarafshon vohasida ilk bor arxeologik qazish ishlarini olib
bordi. Kun qazish va arxeologik materiallami o ‘rganishda mahalliy
aholining bilimdon vakillarini ham jalb qildi. Masalan,
Mirzo Mullo
Abdurahmon ibn Muhammad Latif, Muhtojir Samarqandiylar shu-
lar jumlasidandir. 1870-yilda Kun boshchiligida Iskandarko lga eks
peditsiya uyushtiriladi. Bu ekspeditsiyaga Mirzo Mullo Abdurahmon
ibn Muhammad Latif hamrohlik qiladi. U safar taassurotlari asosida
«Ro'znomayi safariy Iskandarko‘1» («Iskandar safari kundaligi») asa-
rini yozadi. Unda Zarafshon daryosining yuqori qismida joylashgan
barcha aholi manzilgohlari haqida m a’lumot beriladi. Kundalikda maz-
kur joylarda yashovchi aholining
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, turmush
tarzi, urf-odatlari hamda ba'zi arxeologik yodgorliklar to"g‘risida ham
m a’lumot berib o ‘tilgan.
Kun tadqiqotlarining eng muhim natijasi shundan iboratki,
1871-1872-yillarda Turkiston oikasining arxeologik albomini tuzadi
va Samarqand me’moriy obidalarini suratga oladi. Biroq savobli ishlar
bilan bir qatorda, Zarafshon vohasida ham butun o lk ad a bolgani kabi
rus amaldorlari, harbiylari va savdogarlari o‘rtasida qadimiy noyob nar-
salarga boigan g ‘arazli qiziqish kuchayib bordi. Ular qadimiy noyob
narsalarni har xil y o llar bilan qo‘lga kiritishga urindilar.
Masalan, A. Kun general Abramovga yollagan maktubida mahal
liy millat vakillaridan uch kishi uning iltimosiga ko‘ra
Buxorodan ol-
tin va boshqa metallardan ishlangan tangalami olib kelganligini, ulaiga
bir xil narx taklif qilganligiga qaramay, Samarqand bolim i boshlig‘i
ffodpolkovnik Serovga undan ham qimmatroq narxlarda sotganligini
27
ta ’kidlaydi. A.Kun general Abramovdan Rossiya hukumati amaldorlari-
ning qadimiy noyob topilmalar bilan o'lkada chayqovchilik qilishining
oldini olish bo'yicha chora-tadbirlar ko'rishini so'raydi. Abramov ja-
vobida A. Kun bu masalada
haq ekanligini tan olsa-da, bu ishga ara-
lashishdan qat’iy bosh tortadi va amaldorlarning o ‘lka xususiy mulkiga
tegish mumkin emasligini ta ’kidlaydi.
General Abramovmng A Kunga bergan javobidan ruhlangan rus
amaldorlari yanada yirik islilaxni qilishga y o i ochib berdi. B a’zi amal-
dorlar arxeologik topilma ш т а ekanligini bilmasdan Samarqanddagi
Afrosiyob xarobalarini qazishga tushdilar. Bunday qazish ishlari o ik ad a
ommaviy tus olib ketganligi boisdan o'zboshimchalikni cheklash uchun
Turkistondagi chor hukumati 1871-yil 3-martda 942-sonli maxsus qa-
ror chiqarishga majbur bo‘ldi. Bu qarorga k o la shaxsan K.fon
Kauf-
manning ruxsatisiz hech qanday qazish ishlarini amalga oshirish mum-
kin emas edi. Biroq bu k o lsatm a ham to‘liq samara bermadi. Shunga
o ‘xshash qarorlar 1879, 1882, 1892-yillarda ham c ’lon qilindi.
Shu o ‘rinda N.I. Veselovskiy quyidagilami ta ’kidlaydi: «Mana bu -
haqiqiy harbiy boshqaruvdir... Biz bu yerga sivilizatsiya keltirdik, deb
o ‘y l a y m i z . . .
Biz bo‘ysundirgan o ‘rta osiyoliklarga tinchlik, osoyishta-
lik, xavfsizlik keltirdik, deb o ‘ylaymiz... Ammo bulaming harnmasidan
a’loroq bir saodat bor.
Bu milliylik, milliy g ‘ururdir... Bo ysundirilgan
musulmonlaming ahvolini tushunish kerak. Siyosiy o ‘lim og'ir. ammo
millatning o iim i yanada fojialiroqdir. Bizning hukmronligimiz vaqtida
ular milliy qiyofasini yo‘qotdilar. Milliylikni boshqa biror baxt-saodat
bilan almashtirish mumkin emas. Bizning hukmronligirnizga qarshi ha-
rakatlar portlashiga ajablanmasak ham bo‘ladi. Axir milliy manfaatlar
degan gap bor. Xalq to ‘qmi, yaxshi kiyinmaganmi, och-yupunmi, bun-
dan qat’i nazar milliy manfaatlar tashqariga otilib chiqishi mumkin».
18,79-yil 0 ‘ita Osiyodaham temiryo‘l qurish va Amudaryodakema-
lar qatnovini yo‘lga qo‘yish uchun kompleks
ekspeditsiya amalga oshi-
rildi. Ekspeditsiya tarkibiga graf Rostovsev, muhandis Yakupov, pro
fessor Sorokin, podpolkovnik Mayev va boshqalar qatnashdi. Bu tad-
qiqotdan asosiy maqsad O rta Osiyoning qaysi yo'nalishida temiiyo l
qurish, yo‘l qurish uchun qulay b o igan joylami aniqlash, Buxoro amir-
hgi chegaraianni mustahkamlash va nazorat qilish qulay bo
lishi uchun
Amudaryo flotiliyasini ochishni maqsad qilib qo‘yilgan edi. 1887-yil-
28
