Oliy va o‘rta

O‘ta uzun bazali radiointerferometrlash (O‘UBR). Bu usul ra­ diointerferometr yordamida bir­biridan bir necha ming kilometrda joylashgan punktlar orasidagi vatar uzunligini va yo‘nalishini yu­ qori aniqlik bilan aniqlash imkoniyatiga ega, hamda ushbu punkt­ larda chastotalar standartining sinxronlanishini ta’minlaydi, Yer aylanish parametrlarini bir vaqtda aniqlaydi, hamda kuzatilayot­ gan galaktikadan tashqari radionurlanish manbayining (kvazar­ lar) koordinatalarini aniqlaydi. Bu usulni birinchi marta Rossiya olimlari N.S. Kardashiyev, L.i. Matveyenko va G.B. Sholomnit­ skiylar 1965­yili taklif etdi va radioastronomiyada keng tarqal­ di. Oxirgi yillarda u global tarmoqlarni yuqori aniqlikda barpo etishda, hamda geodinamik hodisalarni o‘rganish maqsadida va boshqalarda qo‘llana boshlandi.

Radiointerferometr bir­biridan ancha uzoq D masofada o‘rnatiluvchi (3.7­rasm) ikkita radioteleskoplardan tashkil topgan bo‘lib, uni interferometr bazasi deyiladi. Radioteleskoplar sinxron

ravishda bitta galaktikadan tar­ qaluvchi nuqtali radiomanba­ ning (kvazarning) nurlanishini santimetrli diapazonda qabul qilib boradi. Radiosignallar raqamli rasmda keng yo‘lli vi­ deomagnitofonlarga yoziladi.


3.7-rasm. Uzun bazisli radiointerfe­ rometr usuli bilan o‘lchash sxemasi

3–20 minut davom etuvchi bir juft yozuv bo‘yicha koorelyatsion qayta ishlash natijasida, bir radioteleskopga ikkinchisi nisbatan radioto‘lqinlar fronti yetib kelish lahzalarining vaqt bo‘yicha kechikishini hamda ning kechikishi bilan bog‘liq bo‘lgan inter­ ferensiyasining chastotasi f aniqlanadi.

f ^,

t

bu yerda: v – radionurlanish chastotasi; t – vaqt. τ va t qiymatlar radiosignallar yozuvining o‘rta lahzasida aniqlanadi. τ qiymatning radioto‘lqinni tarqalish tezligi C ga ko‘paytirib, kuzatish lahzasida radioteleskoplarni kuzatilayotgan kvazaragacha bo‘lgan masofalari­ ning farqini aniqlash mumkin. va f ning o‘lchangan ko‘p sonli qiy­ matlarini hamda O‘UBR asosiy tenglashtirish usulidan foydalanib,

16. 
    Prilepin va G.A. Shanurovlarning yuqorida ko‘rsatilgan ish­ larida keltirilgan yaqinlashish usuli bo‘yicha o‘lchamlarni birgalik­ da qayta ishlash natijasida quyidagilar topiladi:
    

Radiointerferometr bazasi uchlarining geosentrik koordinata­ larning farqlari X, Y, Z o‘z navbatida uning uzunligi D va koor­ dinata o‘qlariga nisbatan yo‘nalishi yoki burchagi; radiomanba­ ning aniqlashtirilgan koordinatalari; Yer qutbining koordinatalari; pretsessiya va nutatsiya elementlari; Yer aylanishining bir lahzali tezligi; kuzatish lahzasida va f qiymatlari haqiqiy grinvich vaqti, hamda aniqlovchi kattaliklar sifatida boshqa parametrlar.

O‘UBR usuli bir necha ming kilometrga teng baza uzunligini yuqori aniqlikda o‘lchashni ta’minlaydi. Xususan, baza uzunligi 1–3 sm, geosentrik koordinatalar sistemasida baza yo‘nalishi – 0.001'', Yer qutblari koordinatalari – 3–5 sm, kuzatiluvchi kvazaralar koor­ dinatalari – 0.001'' xatolik bilan aniqlanadi. Xuddi shunday xatolik bilan pretsessiya, nutatsiya parametrlari va Yerning sutkalik ayla­ nishining variatsiya tezliklari aniqlanadi. Ko‘rib turibmizki, RSDB

usuli shunday o‘lchash aniqligini ta’minlaydiki, hozircha bunday aniqlikka boshqa usullarni qo‘llash bilan erishib bo‘lmaydi.

O‘UBR usulini joriy qilish uchun quyidagilar talab qilina­ di: diametrlari 20–60 m bo‘lgan to‘la aylanuvchi antennali, santimetrli diapazonda ishlovchi radioteleskoplar, 10^­13 – 10^­14 barqaror chastotali atom generatorlari, kuzatish natijalarini yo­ zish uchun quvvatli keng yo‘lli videomagnitofonlar (ma’lumotlar hajmi 10⁹ birlikka yetadi), tegishli EHM va matematik ta’minot, burchak o‘lchamlari 0.001'' dan katta bo‘lmagan galaktikadan tashqari radionurlanish manbalarining katalogi.

O‘UBR usulida statsionardan tashqari katta 60 metrli radiotele­ skoplar bilan birgalikda ishlovchi, 3,5–5,0 m antennali ko‘chma radio^­ teleskoplardan foydalanishga ruxsat etiladi. Bu holda interferometr ba­ zalarining uzunligi bir necha yuz kilometrlargacha kamayadi.

6.