Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

4-mavzu: Oʻzbek adabiy tili me‘yorlari. Oʻzbek-lotin alifbosining imlo qoidalari

R e j a:

1. 
   Adabiy til haqida ma‘lumot.
   
2. 
   Xalq shevalari.
   
3. 
   Adabiy tilning xalq shevalaridan farqi.
   
4. 
   Davlat tili haqida»gi tarixiy qonun
   
5. 
   Yangi alfavitning joriy qilinishi
   

Til va nutq bir-biriga bogʻliq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarash assosizdir. Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu asosida nutq tashkil topadi. Tilning ruhiy hodisaligi uning ongda saqlanishi boʻlsa, moddiy hodisaligi undagi tovushlardir.

Nutq - bu til deb ataluvchi, oʻta muhim vazifani bajaruvchi noyob quroldan foydalanuvchi jarayondir. Nutq haraktdagi til boʻlib, nutq a‘zolarining harakati jarayonida paydo boʻladi va soʻz birikmalari, erkin birikmalar, soʻz tartibi va gaplardan tashkil topgan.
Qoʻllangan til birligi toʻgʻri yoki notoʻgʻri deyilganda, albatta, ma‘lum bir Oʻlchov (mezon)ga asoslanganligi tayin. Mana shu oʻlchov (mezon) tilshunoslikda adabiy til me‘yori deb yuritiladi.
Xususiy me‘yorlar quyidagilar:

1. 
   Dialektik me‘yor.
   
2. 
   Soʻzlashuv nutqi me‘yori.
   
3. 
   Argolar, jargonlar me‘yori.
   
4. 
   Adabiy til me‘yori (adabiy me‘yor).Me‘yor – tilning yashash shaklidir. Adabiy me‘yor adabiy til bilan birga tuziladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyati taraqqiyoti bilan rivojlanib oʻz qonun qoidalarini mustahkamlab boradi. Jamiyat a‘zolarini uyushtirishda, katta vazifalarga otlantirishda adabiy til, uning me‘yorlari jamiyat uchun nihoyatda zarur.
   

Oʻzbek adabiy tili me‘yorlari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif qilinadi:

1. 
   Leksik-semantik me‘yorlar.
   
2. 
   Talaffuz (arfoepik) me‘yor.
   
3. 
   Yozuv (arfografik) me‘yor.
   
4. 
   Fonetik me‘yor.
   
5. 
   Aksentologik (urgʻuni toʻgʻri qoʻyish) me‘yori.
   
6. 
   Grammatik (morfologik, sintaktik) me‘yor.
   
7. 
   Soʻz yasash me‘yorlari.
   
8. 
   Imloviy me‘yor.
   
9. 
   Uslubiy me‘yor.
   
10. 
    Punktuatsion me‘yor.
    

Inson nutqiy faoliyatga adabiy til madaniyati qoidalarini mukammal bilgan holda mustaqil shugʻullanishi, ayniqsa, badiiy adabiyotlarni, gazeta va jurnallarni Oʻqishi, radio va televideniyani tinglashi orqali erishadi va tinimsiz shugʻullanishi natijasida nutqiy malakaga ega boʻladi. Insonning nutqiy faoliyati uch koʻrinishda boʻladi. Bular: soʻzlash, oʻqish, eshitish.
Jamiyatda yashayotgan har bir shaxs alohida nutq egasi sanaladi. Lekin ularning hammasi uchun umumiy boʻlgan nutqiy qurol – yagona shu jamiyatning tili hisoblanadi.