Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TILLAR KAFEDRASI
“Tasdiqlayman”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
N.X.Raxmankulova _____________
“_____”_________________2021-yil


O‘ZBEK TILINING SOHADA QOʻLLANILISHI FANIDAN O‘QUV-USLUBIY
MAJMUA

Fanning kodi:	OTSQM 1002
Talim yoʻnalishi:	Bakalavriatning barcha ta’lim yoʻnalishlari uchun
Semestr:	4
Kreditlar soni:	1

	Mashgʻulot turi	Ajratilgan soat	Semestr
				IV
Nazariy (ma’ruza)				-
Amaliy		30		30
Mustaqil ta’lim		30		30
Kurs ishi		-	-	-
Jami auditoriya soatlari		30	-	30
Umumiy oʻquv soatlari		60	-	60

Ushbu oʻquv-uslubiy majmua Nizomiy nomidagi TDPU oʻquv-uslubiy kengashining

2021-yil “____”_________dagi ______-sonli buyrugʻi bilan tavsiya etilgan.


Tuzuvchilar:
A.M.Mirazizov - Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti
“Umumiy tilshunoslik” kafedrasi katta oʻqituvchi

N.N.Toʻxtayeva - “ Umumiy tilshunoslik” kafedrasi dotsent v.b, PhD.

S.A. Qahharova- “ Umumiy tilshunoslik” kafedrasi oʻqituvchisi
Taqrizchilar:

G.A.Narimova	Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universiteti “Umumiy tilshunoslik” kafedrasi dotsent v.b., filologiya fanlari nomzodi
S.X.Muhamedova	TOʻTAU Oʻzbek tili va adabiyoti fakulteti dekani, f.f.d.prof.

Oʻquv metodik boshqarma boshligʻi:
2021-yil “____”______________ _______________
^(imzo)

“Umumiy tilshunoslik” kafedrasi mudiri:

2021-yil “____”______________ ________________ A.M.Mirazizov
^(imzo)
Oʻquv -uslubiy majmua Nizomiy nomidagi “Umumiy tilshunoslik” kafedrasining 2021-yil “ ___” ________dagi majlisida muhokama etilgan va_____ - sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
Mundarija

O‘quv materiallari (amaliy mashgʻulotlar, ilovalar, adabiyotlar roʻyxati)…………………………………………………………	6
Glossariy ……………………………………………………………….....	139
Mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari ……………………………………………	144
Ilovalar: ……………………………………………………………….....
- fan dasturi …………………………………………………………….....
- ishchi fan dasturi ………………………………………………………….
- tarqatma materiallar (prezentatsiyalar)…………………………………	145
- testlar …………………………………………………………………..	174

Annotatsiya

Oʻzbek tilining sohada qoʻllanishi» oʻquv-uslubiy majmuasi Oliy va Oʻrta maxsus ta‘lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida tuzilgan. Qoʻllanma rejaga binoan oʻquv yili davomida olib boriladigan mavzularni oʻz ichiga oladi.
Oʻquv -uslubiy majmua rejaga binoan oʻquv yili davomida olib boriladigan mavzularni oʻz ichiga olgan.
Har bir dars amaliy mashg‘ulot sifatida berilib, mavzuga oid sohaviy terminlar, hujjatlar, rasmiy-idoraviy ish uslubiga xos koʻrsatmalar berib borilgan.
Oʻquv-uslubiy majmuada talabalarning soha vakillari boʻlib yetishishlarida mutaxassis nutqining ilmiyligi, sohaga oid taqdimot nutqi, rasmiy uslubga xos xususiyatlar keltirib oʻtilgan. Ushbu oʻquv-uslubiy majmua barcha ta’lim yoʻnalishidagi bakalavr bosqichi talabalari uchun moʻljallangan.

SOʻZBOSHI

Dunyoda yetti mingga yaqin til mavjud, lekin barcha tillarga ham davlat tili degan sharafli maqom nasib etmagan. Aksariyat tillar imperiya davlatlarning hududida ma’lum millatlargagina uy-roʻzgʻor tili sifatida xizmat qiladi. Yer yuzida oʻz suveren huquqiga ega boʻlgan (ikki yuz atrofida) nechta davlat boʻlsa, shunga yaqinroq davlat tili mavjud boʻlar ekan. Milliy qomusimizning ma‘lumotiga koʻra, yer yuzidagi uch ming tildan atigi 116 tasi davlat tili maqomiga ega¹. Oʻzbek tilining bu mo’tabar minbardan oʻrin olishi, ya‘ni davlat tili maqomiga ega boʻlishi - bu bir baxt, qolaversa, moʻjiza!
Shunday ekan, qonun yoʻli bilan himoyaga olingan ona tilimizni koʻzimizga surtishimiz, asrab-avaylashimiz, uni har tomonlama rivojlantirishimiz, uning rasmiy doiradagi nufuzini yanada oshirishimiz va takomillashtirishimiz biz uchun farzdir.
Rasmiy hujjatlar tayyorlashni ham koʻngildagidek deb boʻlmaydi. Har kim Oʻz bilganicha rasmiy hujjatlar tuzadi. Aksariyat rasmiy hujjatlar adabiy til me’yorlari va ekstralingvistik talablarga rioya qilinmasdan tayyorlanayotganligini oqlab boʻlmaydi.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, mazkur oʻquv qoʻllanma boʻlajak kadrlarning rasmiy hujjatlar tayyorlash koʻnikmalarini rivojlantirish va yanada takomillashtirishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻyadi.
Ma’lumki, rasmiy hujjatlar turli-tuman boʻlib, har birining ijtimoiy hayotda oʻz oʻrni va ahamiyati bor. Hozirgi rivojlangan jamiyatda biron bir muassasa, tashkilot yoki xoʻjalikning faoliyatini hujjatlarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Chunki hujjatlar va ish qogʻozlari har qanday muassasa yoki xoʻjalik faoliyatini tartibga solib turuvchi asosiy omildir.
Oʻzbek hujjatchiligining tarixi uzoq davrlarni oʻz ichiga oladi². Lekin mustamlakachilik siyosatining qoʻrquvi asosida 30-yillardan keyin hujjatlarning asosiy qismi rus tiliga koʻchdi. Oʻzbek tilida esa barmoq bilan sanarli hujjatlaryuritilgan boʻlib, ularning ham koʻpchiligi rus tilidan aynan andoza olingandi. Ayrimlarining esa nomlari rus tilida qanday boʻlsa, Oʻzbek tilining xususiyatlari hisobga olinmay, xuddi shunday qoʻllanilgan edi (Masalan: spravka, akt, raport, xarakteristika va boshqalar).
Oʻzbek tili Davlat tili maqomini olgach, hujjatlarning barchasi Oʻzbek tilida yuritilmoqda. Endi Oʻzbekistonda yashovchi va faoliyat koʻrsatuvchi fuqarolar, qanday kasb egasi boʻlishlaridan qat’i nazar, ishlab chiqarishning barcha sohalarida, albatta, Oʻzbek tilidagi hujjatlarga duch keladilar. Oʻzbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida’gi qonunining 19-moddasida: ‘Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamgʻalari ish qog gozlarining matnlari davlat tilida boʻladi’, deb belgilab qoʻyilganligini inobatga olsak, bu borada koʻpgina amaliy ishlarni bajarishga toʻgʻri keladi. Chunki sovet tuzumi davrida, birinchidan, hujjatchilik rus tilida olib borilganligi, ikkinchidan, koʻpgina mahalliy millat bolalari Oʻrta maktablarni Oʻz ona tilida emas, balki rus tilida tugatganligi, qolaversa, mamlakatimizda turli millat vakillari istiqomat qilayotganligini hisobga oladigan boʻlsak, ularning davlat tilida tOʻlaqonli ish yurita olishlari uchun alohida oʻquv qoʻllanma yaratilishiga katta ehtiyoj bor ekanligi ayon boʻladi.
Mazkur oʻquv qoʻllanma mamlakatimiz aholisi koʻp millatli boʻlganligi uchun, u asosan, baynalmilal guruhlarga moʻljallangan boʻlib, undan milliy guruhlarda ham mashgʻulotlar olib borishda foydalanish mumkin.
Oʻquv qoʻllanmaning asosiy maqsadi talabalar va oʻquvchilarning yozma nutqlarini oʻstirishdan iborat boʻlib, amaliy mashgʻulotlar olib borish orqali shu sohada ularning zarur malakaga ega boʻlishlarida koʻmaklashishdan iboratdir. Undan auditoriya (sinf) va auditoriya(sinf)dan tashqari mustaqil ishlar olib borishda ham foydalanish mumkin.
Berilgan hujjatlarni rasmiylashtirishda qulay boʻlishi uchun kitob oxiriga unda qoʻllanadigan soʻz va soʻz birikmalarining oʻzbekcha-ruscha lugʻati ilova qilindi. Oʻquvchiga yengillik yaratish maqsadida fe’l shakllari noaniq shaklda emas, balki hujjatlarda qanday mayl, zamonda qoʻllanilsa, oʻshandayligicha berilishiga harakat qilindi.
Oʻzbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida», «Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida»gi qonunlari hamda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 10-sentabrdagi 311- sonli qarori bilan tasdiqlangan Davlat dasturi talablaridan kelib chiqib, Oliy va Oʻrta maxsus ta‘lim vazirligining 1996-yil 14-noyabrdagi 267-sonli buyrugʻiga binoan oliy Oʻquv yurtlari talabalariga «Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik» kursi oʻtib kelinmoqda.
Mana shu kabi talab va ehtiyojlar inobatga olinib, yangi alifbo va imlo qoidalari asosida mazkur oʻquv-uslubiy majmua yaratildi.
Mazkur oʻquv-uslubiy majmua orqali inistitutni bitiruvchi talabalar – boʻlgʻusi mutaxassis-kadrlar oʻz mutaxassisliklariga doir terminlar ustida ishlashni, kundalik ish yuritish jarayonida koʻplab duch kelinadigan hujjatlar bilan ishlashni oʻrganadilar.

1.