Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Andijon davlat universiteti Fizika kafedrasi

4-Ma’ruza
Fotometriya asoslari.Asosiy fotometrik kattaliklar. Birliklar sistemasi.
REJA

1. 
   Fotomeriyaga kirish, uning predmeti va usullari.
   
2. 
   Yorug‘lik oqimi, uning birliklari.
   
3. 
   Yorug‘lik kuchi, yoritilganlik, yorqinlik va ravshanlik.
   
4. 
   Teskari kvadratlar usuli.
   
5. 
   Fotomerlarning turlari, ularning qo‘llanilishi.
   

Fotometriya yorug‘lik kattaliklarini o‘lchash bilan shug‘ullanadi. Fizikaviy o‘lchashlar esa u, yoki bu xodisani o‘rganishning asosiy mezoni xisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki ayrim yorug‘lik kattaliklarini o‘lchash, boshqa fizik kattaliklar (uzunlik, vaqt, massa, tok kuchi va hokazo.) ni o‘lchashga qaraganda ancha murakkabdir. Ilgari ko‘rib o‘tganimizdak, optik xodisalarni o‘rganish ham fizikaviy (optik) kattaliklarni o‘lchashni va ular orasidagi bog‘lanishlarni topishni talab qiladi. Eng asosiy yorug‘lik kattaliklarini ko‘rib o‘taylik. Shunday kattaliklardan biri yorug‘lik oqimidir.
Yorug‘lik oqimi S₁ nuqtaviy manbadan biror S sirt t vaqt ichida o‘tuvchi energiya bilan aniqlanadi va F bilan belgilanadi.
(1)
(1) F- yorug‘lik quvvati (oqimi) deyiladi.

1-rasm
Oqim tushunchasiga doir
Agar biror S₁ manbadan R uzoqlikda to‘lqin fronti sferik sirt bo‘lib va manba o‘lchamlari yetarlicha kichik bo‘lsa, bunday S₁ manba nuqtaviy manba deyiladi.
Rasmdan ko‘rinadiki, d fazoviy burchak
(2)
bo‘lib, bu yerda - normal bilan yorug‘lik tarqalishi orasidagi burchak, -esa S yuzaga o‘tkazilgan normal. R- nuqtaviy manbadan S sirtgacha bo‘lgan masofa. S manbadan barcha yo‘nalishlarda chiqayotgan oqimni F deb belgilasak, uning qiymati
F= F (3)
ga teng bo‘ladi.
Fazoviy burchak birligi ichida tarqalayotgan oqimga son jihatdan teng bo‘lgan kattalikka esa yorug‘lik kuchi deyiladi. Yorug‘lik kuchi manbaning asosiy harakteristikalaridan biri bo‘lib, u quyidagicha belgilanadi.
(4)
(4) ifodadan aniqlangan yorug‘lik kuchi o‘rtacha yorug‘lik kuchi deyiladi. Biror ihtiyoriy yo‘nalishdagi yorug‘lik kuchi esa
(5)
ifodadan aniqlanadi. Agar oqim barcha yo‘nalishlarda bir hil bo‘lib, U kattalik yo‘nalishga bog‘liq bo‘lmasa, tekis oqim hosil bo‘ladi va
I (6)
ifoda hosil bo‘ladi.
Yorug‘lik kuchining birligi 1 sham yoki 1 kandela bo‘lib, bu shunday birlikki, uning qiymati platinaning qotish temperaturasida 160sm² botiq sirt ravshanligining 160 qismiga tengdir. Yorug‘lik oqimi birligi esa XB sistemasida 1 lyumen bo‘lib; 1 lm1 sham *1str. Bu birlik shunday oqim birligiki 1 str fazoviy burchak ichida 1 sham yorug‘lik kuchiga ega bo‘lgan nurlanish shunday oqimni hosil qiladi.
Keyingi muhim yorug‘lik kattaligi yoritilganlik bo‘lib, yoritiluvchi sirtni xarakteristikasi xisoblanadi. Yoritilganlik son jihatdan yuza birligiga tushayotgan oqimga teng bo‘lgan kattalikka aytiladi.
(7)
yoki
(8)
sfera sirti 4R² ligidan (8) kelib chiqadi. Yoritilganlikning XB sistemasidagi birligi lyusk (lk), 1lkq 1lm1m²
Ravshanlik, nurlanayotgan jismning yuza birligidan chiqayotgan yorug‘lik kuchi bilan aniqlanadi:
(9)
Ravshanlik birligi 1nitq 1sham/1m²
Yorqinlik deb ataluvchi kattalik esa nurlanayotgan jismning yuza birligidan chiqayotgan yorug‘lik oqimini harakterlaydi. Birligi 1lm1m²

Ravshanlik va yorqinlik o‘zaro quyidagicha bog‘langan
yoki yorqinlik:
Yorug‘lik kattaliklarini fotomertlar deb atalgan asboblarda o‘lchanadi. Fotometrlar ishlash prinsipi va tuzilishiga qarab turlarga ajratiladi. Sub’ektiv fotometrlar-bevosita ko‘rib-kuzatib o‘lchashga asoslangan bo‘lib, har bir o‘lchovni bajarayotgan shaxsning xususiy individual ko‘rish qobiliyatlariga bog‘liq bo‘ladi.

Teskari kvadratlar usuli

Bu usulda o‘zaro 45 burchak ostida joylashgan 3 yoqli teng tomonli prizmaning ikki tomoniga tushirilgan yorug‘lik oqimlaridan hosil bo‘luvchi yoritilganliklar solishtiriladi va (8) ifodadan foydalanib etalon (I_et) va noma’lum (I_x) yorug‘lik manbalarining yorug‘lik kuchlari solishtirish usuli bilan topiladi. Chap va o‘ng tomondagi yuzalar yoritilganliklari mos holda E₁ E₂ bo‘lsin, u holda

E₁E₂ dan va yoritilganliklarni bir xil qilishga erishib olgach:
E₁E₂
ni olamiz. Bundan esa I₁I_x desak.

ifodaga ega bo‘lamiz. F-75, Lyummer-Brodxun fotometrlari sub’ektiv - vizual fotometrlardir.
Ob’ektiv fotometrlar esa FEU lardan foydalanib, hosil bo‘luvchi EYuK yoki fototokni o‘lchashga asoslangan bo‘ladi.