Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Andijon davlat universiteti Fizika kafedrasi

7- ma’ruza.

Yoruglikning konbinatsion sochilishi. Kompton effekti. Yoruglikning yutilishi. Buger-Lambert qonuni.

Reja
1.Yoruglikning konbinatsion sochilishi.
2.Kompton effekti.
3.Yoruglikning yutilishi.
4.Buger-Lambert qonuni.
Mendelshtam va Landsberglar 1928- yillarda simob lampasining ko‘k yoruglik to‘lqin uzunligi bilan qattiq jism kvars kristalidan sochilishini tekshirish natijasida yangi xodisani kuzatishlar va bu xodisani kombinatsion sochilish yoki mandeshtam Lansberg effekti deb yuritiladi. O‘sha yillarda Xind fizigi Raman suyuqliklarni o‘shandek tekshirgan. Bu olimlar tomonidan berilgan yoruglik (tushuvchi) va sochilgan yoruglik spektrlarini davomli (katta ekspozitsiya bilan ) rasmga olib uni sinchiklab tekshirishlardan shu ma’lum bo‘ladiki sochilgan yoruglik rasmlarida asosiy tushgan yoruglik spektrlaridan tashqari sochilgan rasmida yana ikki tevaragidagi (bir xil oraliqda) yo‘ldoshlari vujudga kelgan. Bundan yuqoridagi olimlar shunday natijaga kelganlar. Tashqaridan yoruglik qattiq jism yoki suyuqlik molekulalariga tushganda ular tabranma xarakatga o‘zlari yoruglik manbai bo‘lib qoladi.
Kombinatsion sochilish kvant nazariyasiga binoan quyidagicha tushuntiriladi.
Yoruglik mayda – mayda kvantlar bilan tarqaladi va uning energiyasi hv bo‘ladi. Shuning uchun xam yoruglik kvantlari bilan molekulalari orasidagi o‘zaro ta’sir deb qarash mumkin va quyidagi xollarda bo‘ladi.
1.Agar molekula tushgan kvantning bir qismi energiyasini olsa

Agarda kvantning bir qismiga energiya bersa

kelib chiqadi.
Kompton effekti
Bu xodisani yoruglikning to‘lqin nazariyasiga asoslanib tushuntirish mumkin emas, shuning uchun xam buni korpuskulyar nazariyaga asoslanib tushuntiriladi.
Bu yerda yoruglik nuri emas, balki energiyasi yorugliknikidan juda katta bo‘lgan Rentgen nurlari yengil moddalar atomlari (uglerod alyuminiy, parafin, bo‘r ) bilan o‘zaro tasirida tekshiriladi. Yengil modda atomlarida tashqi elektronlar atom yadrosi bilan sust bog‘langan.
Shunday qilib Rentgen nurlarining yengil moddalardan sochilishi natijasida ularning to‘lqin uzunliklarining o‘zgarishiga Kompton effekti deyiladi.
Kompton effektini tekshirishda klassik mexanika qonunlarini emas balki mexanika konunlari ishlatiladi.


mv

hv m₀



hv
elektronning xarakatdagi massasi.βv/c elektronning nisbiy tezligi. Kompton formulasi _,Kompton to‘lqin o‘zunligi

Yoruglikning yutilishi
Yoruglik modda tushib undan o‘tsa tushgan yoruglik intensivligi kamayadi. Bu xodisani yoruglikning yutilishi (absorbsiya) deyiladi.
dx qalinlikdagi jismga yoruglik intensivligi tushsin o‘tgan qismi esa bo‘lsin.
Bunda dx qalinlikni o‘tishi natijasida intensivlik d ga kamaysin. Bu kamayish o‘tgan intensivliga ( ) qalinligiga (dx) va jism turiga (μ) bog‘liqdir yani . (- ishora kamayishni ko‘rsatadi.)

sonst qiymat boshlangich shartdan topiladi. Ni
x0 da 0 const=ln ₀
Buger-Lambert qonuni.

Demak yoruglikning eksponensial qonun bilan ifodalanar ekan.
Formuladan a) agarda μ (yutilish yo‘q) bo‘ladi.Bunday modda shaffof jism deyiladi.
Agarda μ∞ bo‘lsa bo‘ladi, yorglik jismga butunlay jismga yutilib ketadi. Bunday modda noshaffof jism deyiladi.
Yoruglik moddadan o‘tganda uning yutilishi natijasida modda tempereturasi ortadi.
Ko‘p xollarda moddaga tushgan yoruglik intensivligi noma’lum bo‘ladi va bunda μ ni topish qiyin. Bunday xollarda o‘sha yoruglikni ikkita X₁ va X₂ qalinliklardan o‘tkazamiz, natijada ...
va larni olamiz
Bundan ni topamiz
Agarda yoruglik turli konsentratsiyali (S) suyuqliklarda o‘tganda yutilish qonuni quyidagicha bo‘lib

Ber qonuni deyiladi.(1852-y)