Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

masala  –  muammo  – 
gipoteza – nazariya – konsepsiya gnoseologik zanjiri
 rivojlanuvchi ilmiy bilimni 
mustahkamlaydi.  Muammo  to‘g‘risida  bu  bilmaslik  haqidagi  bilim,  deydilar. 
Muammo  ob’ektning  hali  anglab  yetilmagan  mazmuni  haqida  ilgari  aniqlangan 
faktlar  va  mulohazalarni  o‘z  ichiga  oluvchi  fikrlar  majmui  sifatida  tushuniladi. 
Muammo    tushunchada  ifodalangan  kuzatish  tili  va  nazariya  tili,  empirik  fakt  va 
nazariy  tavsif  o‘rtasidagi  ob’ektiv  ziddiyat  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Muammoni 
qo‘yish  va  yechish  yangi  bilim  olish  vositasi  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Biroq 
muammoning  o‘zi  ham  dam  jamg‘arilgan  bilimda  mavjud  bo‘lmagan  mazmun 
sifatida,  dam  mavjud  asosiy  nazariya,  bilimlar  majmuidan  keltirib  chiqarilgan 
mazmun sifatida talqin qilinadi.  
Gipoteza nazariyani yaratishning dastlabki bosqichi sifatida tushuniladi. Gipoteza 
(lotincha  «taxmin»)  shaklan  shunday  bir  xulosaki,  uning  yordamida  muayyan 
hodisaning ehtimol tutilgan asoslari va sabablari haqidagi farazlar, taxminlar, fikrlar 
ilgari suriladi. Engels gipoteza – tabiatshunoslikning rivojlanish shakli, deb aytgan 
edi. «Gipotezalar to‘qish bilan shug‘ullanmayman», degan so‘zlar Nyuton ismi bilan 
bog‘lanadi va gipotezaning ilmiy bilishdagi o‘rni va ahamiyatini ma’lum darajada 
rad  etadi.  Gipoteza  o‘zi  tahlil  qilish  uchun  taklif  etilgan  hodisalarning  barchasini 
tushuntirishga qodir bo‘lsa, u nazariyaga aylanadi. Leybnits, agar gipoteza quyidagi 
uch shartni qanoatlantirsa, u asosli bo‘ladi, deydi: birinchi – u sodda bo‘lsa; ikkinchi 
– ko‘p sonli hodisalarni tushuntirsa; uchinchi – yangi hodisalarni bashorat qilishga 
yordam bersa.  
Bilish  jarayonining  taxminiyligi  fanning  boshqa  bir  muhim  maqsadi  –  prognoz 
qilish xususida mulohaza yuritishga da’vat etadi va prognozning kamida ikki turi: 
trivial va notrivial prognozni qayd etishga majbur qiladi. Trivial prognoz ancha inert 
tizim  barqarorligining  namoyon  bo‘lish  shaklidir.  Uning  o‘ziga  xos  xususiyati  – 
ilgari  sababiy  bog‘lanishlar  tizimida  berilgan  noaniqlik.  Notrivial  prognoz  «ilgari 
kam  ahamiyatli  bo‘lgani  uchun  modelga  kiritilmagan»  omillar  amalda  mavjud 
bo‘lishi mumkinligini hisobga olishga majbur qiladi. Notrivial prognozga quyidagi 
belgilar  xos.  Birinchi  –  tizimning  o‘zgaruvchanligi  va  harakatchanligi.  Ikkinchi  – 
mutlaqo boshqacha turdagi aloqa.   
Fan falsafasiga doir tadqiqotlar kontekstida prognoz qilishning qidiruv prognozi va 
normativ prognoz kabi turlari farqlanadi. Qidiruv prognozining mohiyati narsalar va 
voqealarning ko‘rsatkichlarini hozirda aniqlangan tendensiyalarni ekstrapolyatsiya 
qilish  asosida  aniqlashdan  iborat.  Normativ  prognoz  berilgan  normalar  va 
maqsadlarga  muvofiq  predmetning  ehtimol  tutilgan  holati  haqida  so‘z  yuritish 
imkonini  beradi.  Rivojlanishning  hozirgi  darajasi  «prognoz  grafi»  va  «maqsadlar 
daraxti» deb nomlanadigan prognostik metodlar yaratilishiga olib keldi.