Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Haqiqat  nima?
  Umuman  olganda,  ilmiy  bilish  uyushqoqlikning  ancha  izchil 
shakli  bo‘lib,  u  ziddiyatsizlik,  isbotlanuvchanlik,  tekshiriluvchanlik  va  tizimlilik 
kabi belgilar bilan tavsiflanadi. Haqiqatni aniqlashga intilish ilmiy bilishga xos belgi 
hisoblanadi. Haqiqatni aniqlashga intilish olimni borliq quvonchlaridan voz kechish 
va o‘zini to‘la fanga baxshida etishga majbur qiladi.   

---

Epistemologiyaning  muhim  muammosi  sanalgan  haqiqat  asoslari  muammosi 
«haqiqat»  tushunchasining  etimologiyasini  aniqlashga  da’vat  etadi.  U  ikki  yarim 
ming yildan ko‘proq tarixga ega bo‘lsa-da, uning atrofida bahslar hanuz to‘xtagani 
yo‘q.  Platon    haqiqiy  bilim  – 
epistema
ni  fikr  – 
dox
dan  farqlashni  tavsiya  qilgan. 
Aristotel  haqiqat  tushunchasining  keyinchalik  «klassik»  deb  nomlangan  ta’rifini 
taklif qilgan: haqiqat – bu fikr va predmetning, bilim va borliqning muvofiqligidir. 
Hozirgi g‘arb adabiyotlarida haqiqatning klassik konsepsiyasi muvofiqlik nazariyasi 
deb yuritiladi.  
Ayni  vaqtda  nima  nimaga  muvofiq  bo‘lishi  kerak,  degan  savol  tug‘iladi.  Gegel 
fikriga ko‘ra, borliq mutlaq g‘oyaga muvofiq bo‘lishi lozim. Materialistlar bizning 
borliq  haqidagi  tasavvurlarimizning  muvofiqligini,  tafakkur  va  borliqning 
ayniyligini  isbotlashga  harakat  qiladilar.  Turli  falsafiy  yo‘nalishlar  haqiqat 
mezonlari  qatoriga  har  xil  belgilarni,  chunonchi:  umumiylik  va  zarurat  (Kant), 
soddalik  va  aniqlik  (Dekart),  mantiqan  ziddiyatsizlik  (Leybnits),  umumiy 
ahamiyatga  moliklik  (Bogdanov),  shuningdek  foydalilik  va  tejamlilik  (Max)ni 
kiritadilar.  Haqiqatning  estetik  mezoni  mavjud  bo‘lib,  unga  muvofiq  haqiqat 
nazariyaning  ichki  barkamolligida,  tenglamalarning  sodda  (chiroyli)  shaklida, 
dalillarning  jozibadorligidadir.  Haqiqiylikning  mantiqiy  mezoniga  ko‘ra,  hamma 
narsa xulosalar va dalillar yordamida asoslangan, ziddiyatsiz va o‘ziga to‘q bo‘lishi 
lozim. Ijtimoiy-tarixiy amaliyot haqiqatning universal mezonidir.  
Hozirgi zamon ilmiy falsafasida 
ob’ektiv haqiqat
 deganda mazmuni insonga ham, 
insoniyatga  ham  bog‘liq  bo‘lmagan  bilim  tushuniladi.  Bu  biluvchi  sub’ektning 
miyasidan  tashqarida  ob’ektiv  haqiqatni  o‘zida  mujassamlashtirgan  bilim  qatlami 
mavjud,  degan  ma’noni  anglatmaydi.  Bu  faqat  sub’ektning  noto‘g‘ri  tasavvuri 
haqiqatga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligi, balki tushunib yetilayotgan ob’ektning 
o‘zi bilan belgilanishini anglatadi. 
Bilish tarixi, Eynshteyn ta’biri bilan aytganda, «g‘oyalar dramasi», eski nazariyalar 
o‘rniga ulardan butunlay farq qiluvchi yangi nazariyalar kelishidir. Bilish metafizik 
nazariyasining xatosi shundan iborat bo‘lganki, unda haqiqat ob’ektning mukammal 
in’ikosiga  erishilgan  tugallangan  holat  sifatida  qaralgan.  Bunday  yondashuvda 
evolyutsiya  va  rivojlanishga  o‘rin  qolmaydi.  Bu  qarama-qarshilikni  ilk  bor  Gegel 
anglab  yetdi.  U  haqiqat  qotib  qolgan  tizim  emas,  balki  predmetning  tushunchaga 
tobora  ko‘proq  mos  kelishidan  iborat  izchil,  tadrijiy  jarayon  ekanligini  ko‘rsatib 
berdi.  Shu  sababli  haqiqatni  tushunchaning  predmetga,  fikr  va  borliqqa  oddiy 
muvofiqligi deb emas, balki