Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

s
0R
tagiga kalit simvoli 
k
m
joylashtiriladi. Kalit keraklicha miqdorda takrorlanadi. 
4-qadam
: Dastlabki matn simvollari shifrlash matritsasi 
Т
ш
dan quyidagi qoida 
bo’yicha tanlangan simvollar bilan quyidagicha tartibda ketma ket almashtiriladi: 
1. 
К
kalitning almashtiriluvchi 
s
0R
simvoliga mos 
k
m
simvoli aniqlanadi. 
2. Shifrlash matritsasi 
Т
ш
dagi 
k
m
= b
ij
 
shart bajariluvchi
i
qator topiladi. 
3. 
s
0R
= b
ij
 
shart bajariluvchi
j
ustun aniqlanadi. 
4. 
s
0R
simvoli
b
ij
 
simvoli bilan almashtiriladi. 

---

12 
5-qadam
: Shifrlangan ketma-ketlik ma’lum uzunlikdagi (
masalan, 4 simvolli
) 
bloklarga ajratiladi. 
 
Matnni rasshifrovka qilish esa quyidagicha ketma ketlikda amalga 
oshiriladi: 
1-qadam
: Shifrlash algoritmining uchinchi qadamidagidek, shifroformat tagiga 
kalit simvollari ketma ketligi yoziladi. 
 
2-qadam
: Shifromatndan 
s
1R
 
simvollari va mos kalit simvollari 
k
m
ketma ket 
tanlanadi. Shifrlash matritsasi 
Т
ш
dagi 
k
m
= b
ij
 
shartni qanoatlantiruvchi 
i
qator 
aniqlanadi. 
i
qatorda 
b
ij
= s
1R
 
element aniqlanadi. Rasshifrovka qilingan matnda
r
–o’rniga
b
ij
simvoli joylashtiriladi. 
3-qadam
: Rashsifrovka qilingan matn ajratilmasdan yoziladi. Xizmatchi simvollar 
esa olib tashlanadi. 
Мисол: 
К
= 
<ҒЎЗА>
kaliti yordamida 
Т
= 
<ПАХTA ҒАРАМИ>
dastlabki matnni 
shifrlash va so’ngra rasshifrovka qilish talab etilsin. Shirflash va rasshifrovka qilish 
natijalari quyida keltirilgan: 
Dastlabki matn
:
ПАХTA_ҒАРАМИ
Kalit
: 
ҒЎЗАҒЎЗАҒЎЗА
Almashtirilgan so’nggi matn
: 
МЎЯТҒЯЕАНЎФИ 
Shifromatn
: 
МЎЯТ ҒЯЕА НЎФИ
Kalit
: ҒЎЗА ҒЎЗА ҒЎЗА
Rasshifrovka qilingan matn
: 
ПАХTA _ҒАРАМИ
Dastlabki matn
: 
ПАХTA _ҒАРАМИ 
Polialfavitli almashtirish usullarining kriptoturg’unligi oddiy almashtirish 
usullariga nisbatan sezilarli darajada yuqori, chunki ularda dastlabki ketma 
ketlikning bir simvollari turli simvollar bilan almashtirilishi mumkin. Ammo 
shifrning statistik usullarga bardoshliligi kalit uzunligiga bog’liq.
O’rin almashtirish usullari 
O’rin almashtirish usullariga binoan dastlabki matn belgilangan uzunlikdagi 
bloklarga ajratilib, har bir blok ichidagi simvollar o’rni ma’lum algoritm bo’yicha 

---

13 
almashtiriladi. Eng oson o’rin almashtirishga misol qilib, dastlabki informatsiya 
blokini matritsaga qator bo’yicha yozishni, o’qishni esa ustun bo’yicha amalga 
oshirishni ko’rsatish mumkin. Matritsa qatorlarini to’ldirish va shirflangan 
informatsiyani ustun bo’yicha o’qish ketma-ketligi kalit yordamida bajarilishi 
mumkin. Usulning kriptoturg’unligi blok uzunligiga (
matritsa o’lchamiga
) 
bog’liq. Masalan, uzunligi 64 simvolga teng bo’lgan blok (
matrista o’lchami 8x8
) 
uchun kalitning 1,6 milliard kombinatsiyasi bo’lishi mumkin. Uzunligi 256 
simvolga teng bo’lgan blok 
(matritsa o’lchami 16x16
) uchun esa kalitning mumkin 
bo’lgan kombinatsiyalari soni 
1,4 . 10
26
ga yetishi mumkin. Bu xolda kalitni 
saralash masalasi zamonaviy komp’yuterlar uchun ham murakkab amal 
hisoblanadi.