Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Kurashchilarning tayyorgarlik turlari yoki sport trenirovkasining 
tomonlari 
 
Yakkama-yakka 
kurash  turlari  bilan  shugʻullanuv-chilarning  sport 
trenirovkasi  tayyorgarlikning  besh  turi  bilan  mustahkam  bogʻlangan.  Nazariyada 
ularni  ba’zan  sport  trenirovkasi  tomonlar  deb  ataydilar.  Ularga  quyidagi 
tayyorgarlik turlari kiradi; 
- nazariy jiqatdan umumiy va maxsus; 
- jismoniy jihatdan umumiy va maxsus; 
- texnik va taktik; 
- psixologik; 
- sudьyalik va metodik tayyorgarliklar. 
Nazariy  jihatdan  umumiy  va  maxsus  tayyorgarlik.  Nazariy  tayyorgarlik 
umumiy va maxsus bilimlar sistemasining tarkib topishi va takomillashuvini, sport 
trenirovkasining  psixologik,  fiziologik,  gigiyenik,  texnikaviy-taktik  va  boshqa 
qonuniyatlarini oʻrgatish hamda tushunishni ta’minlaydi, axloqiy sifatlar, e’tiqod, 
his-toʻygʻu va axloq normalarining tarbiyalanishiga yordam beradi.  
Nazariy jixatdan maxsus tayyorgarlik esa oʻzining raqibning harakatlarini va 
taktik  amallarini  yaxshiroq  tushunishga  koʻmaklashadi,  oʻzining  raqibining  hatti-
harakatini  tezda  tahlil  qilish  va  sintezlashga  imkon  beradi.  Ong  xotirani  boyitadi, 
kurash tushish texnikasini oʻstiradi hamda musobaqalar vaqtida moʻljalga olish va 
tafakkur  tezligini  oshiradi.  Nazariy  jihatdan  umumiy  tayyorgarlik  chet  elda 
jismoniy tarbiya va sportning rivojlanish qonuniyatlarini bilishga imkon beradi. 
Jismoniy  jihatdan  umumiy  va  har  tomonlama  maxsus  tayyorgarlik.  Milliy 
kurashda  jismoniy  jihatdan  umumiy  tayyorgarlik  sportchilarning  rivojlanishiga 
hamda  ularning  fazilatlari  va  qobiliyatlarini  takomillashtirishga  qaratilgan.  U 
salomatlikni  mustahkamlaydi,  kishini  hayot  uchun  zarur  boʻlgan  koʻnikma  va 
malakalar  bilan  boyitadi,  hamda  unga  kurashning  tanlagan  turi  boʻyicha  kamon 
topishi uchun shart-sharoit yaratadi. Jismoniy jihatdan tayyorgarlikning xususiyati 
shundaki,  jismoniy  jihatdan  umumiy  tayyorgarlik  harakatlarning  oʻziga  xosligini 
hamda  eng  muhim  jismoniy  va  irodaviy  sifatlarini  umumiy  rejada  emas,  balki 
kurash  turi  xususiyatlarini  hisobga  olgan holda  rivojlantirish  zarurligini  e’tiborga 
olib oʻtkaziladi. Bu maqsadga faqat umumiy rivojlantiruvchi mashqlar va sportchi 
turlari  bilan  chegarilanib  qolinmasdan,  balki  kurashchining  kurash  texnikasini 
mukammal  egallash uchun  zarur  boʻlgan sifatlar  va  malakalarni  rivojlantiradigan 
maxsus tanlangan mashqlardan koʻproq foydalaniladi.  
Texnik  va  taktik  tayyorgarlik.  Kurash  sharoitidagi  taktika  va  texnika  bir-biri 
bilan  oʻzviy  bogʻlangandir.  Kurash  texnikasining  mohiyati  eng  samarali  maxsus 
harakat  amallaridan,  kurashchining  usul  va  uslublar-idan  maqsadga  muvofiq 
foydalanishdan,  sportchining  kurash  musobaqalari  paytida  oʻz  irodaviy  va 

---

326 
jismoniy  sifatlari  hamda  kuch  va  qobiliyatlaridan  muvaffaqi-yatga  erishish  uchun 
oqilona foydalanishdan iboratdir. 
Taktika  bu  –  ayrim  harakatlar  yoki  kurashni  va  umuman  musobaqani  olib 
borish  uslubi  yoinki  metodidir.  Kurashchining  kurashish  vaqtida  texnikani, 
usullarni,  harakat  yoki  kombinatsiyalarni  qullash  uslubi  bu  taktika  deb  ataladi. 
Sportchi  kurashish  vaqtida  kurash  texnikasidan  maqsadga  muvofiq  foydalnish 
bilan  harakatlar  taktikasidan  takomillashib  boradi.  Chunki  bu  jarayon  oʻzidagi 
barcha  malaka,  koʻnikmalarni  hamda  aqliy  qobiliyatni  qoʻllaydi,  bular  esa  oʻz 
navbatida, raqibi ustidan gʻalabaga erishish qaratilgan boʻladi.  
Psixologik  tayyorgarlik.  Bu  intelektual,  axloqiy,  estetik,  irodaviy  va  psixik 
tayyorgarlikni  oʻz  ichiga  oladi,  u  kurashchilarning  trenirovkalari  paytida  ham 
musobaqalar  jarayonida  va  shuningdek,  shugʻullanuv-chilarning  oʻzaro 
munosabatlarida  amalga  oshadi.  Psixologik  tayyorgarlik  sportchining  ongli  hatti-
harakati,  ishlarida  ham  namoyon  boʻladi.  Axloqiy,  irodaviy  sifatlar  va  hatti-
harakatlarni tarbiyalash hamda ularning toʻgʻri namoyon boʻlishidagi asosiy narsa 
– kat’iy e’tiqod, tuygʻu, axloq talablariga mos boʻlgan odatlardir. Shu boisdan ham 
koʻp  yillik  trenirovka  jarayonida  shugʻullanuvchilar  ongida  burch  va  sport  shon-
sharaf,  oʻrtoqlik  va  boshqa  millat  sportchilariga  hurmat,  kollektiv  oldidagi 
mas’uliyat  hislarini  Vatanga  va  sportga  muhabbat  tuygʻusini  tarbiyalash  ayniqsa 
muhimdir. Sportchining  irodaviy  tayyorgarligi  oʻquv  trenirovka  mashgʻulotlarida. 
Kurashning munozarali vaziyatlarida va musobaqalar vaqtida maqsadga erishishga 
qaratilgan  hatti-harakatlardan  tashqari,  uning  mexnat  qilish,  oʻqish  va  jamoat 
ishlariga  faol  ishtirokida  ham  yaqqol  koʻrinadi.  Trenirovka  jarayonidagi  bu  hatti- 
harakatlar har doim maqsadga erishish yulidagi turli xil qiyinchiliklar va tusiqlarni.
 
Hakamlik  va  metodik  tayyorgarlik. Tayyorgarlikning  bu  turi  guruh  rahbari, 
jamoadagi  jismoniy  tarbiya  va  sport  ishlarining  tashkilotchisi,  hakam  yoki 
jamoatchi  instruktor  boʻlib  ishlash  uchun  zarur  boʻlgan  sifatlar,  koʻnikma  va 
malakalarni  yanada  takomillashtirishga  qaratilgan.  Bundan  tashqari,  metodika 
sohasidagi  bilim  va  amaliy  koʻnikmalar  sparring  va  oʻzaro  mashq  qilishda, 
individual  mashqlarni  yoki  dars  tipiga  oid  mashqni  oʻrganishda,  bir  sportchi 
boshqasi  bilan  shugʻullanganda  texnika  va  taktikani  takomillash-tirishga  yordam 
beradi.  Dars  oʻtuvchi,  bunday  paytda  harakatlarni  yengillashtirib  yoki 
qiyinlashtirib,  ularni  trener  uchun  xam,  turli  raqiblar  mahoratining  oʻsishiga 
yordam beradi.