Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

 
Mahmud 
Qoshg‘ariy
faoliyati 
bilan 
bevosita 
shug‘ullanuvchi olimlarning fikricha bu zot 1029 -1038 yillar 
orasida Qashg‘arda tug‘ilgan. U o‘ziga to‘q, ziyoli oiladan 
bo‘lib, Qashg‘arda yaxshi bilim oladi. Hatto u Buxoro va 
Nishopur shaharlarida o‘z bilimlarini kengaytirib k atta-katta 
olimlar bilan suhbatda bo‘ladi. Mahmud Qoshg‘ariy yashab ijod 
etgan yillar Qoraxoniylar davlatining gullab -yashnagan davriga 
to‘g‘ri keladi. Mahmud Qoshg‘ariy juda ko‘p safarlarda bo‘ladi 
va o‘zining asarlari uchun boy ma’lumotlar to‘playdi. Ko‘ p 
yillik izlanishlar natijasida “Devoni lug‘ati - turk” va “Javohiri-
nahv” “Turk tili sintaksisi asoslari” asarlarini yozadi. Ming 
afsuslar bo‘lsinki, oxirgi asar hanuzgacha topilmagan. Mahmud 
Qoshg‘ariyni butun ilm olamiga tanitgan asari uning “Devoni 
lug‘ati- turk” asaridir. Bu kitob arab tilida yozilgan. Unda olim 
ko‘p yillar davomida turkiy qabilalar orasida olib borilgan 
kuzatishlar asosida turkiy tillarni qiyosiy va tarixiy usullar 
bilan tahlil qilgan va bu tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini 
ochib berishga harakat qilgan. Olimlarning fikricha, muallif 
ushbu tadqiqotida juda ko‘p so‘zlarning etimologiyasini ham 
juda aniq va to‘g‘ri izohlab bergan. 
Asar ikki qism (muqaddima va lug‘at)dan iborat. Olim 
asarga o‘zi tuzgan dunyo xaritasini ham ilova qilad i. Bu hol 
asarning qimmatini yanada oshiradi. Xarita doira shaklida 
chizilgan bo‘lib, unda mamlakat, shahar, qishloq, tog‘, cho‘l, 
dovon, dengiz, ko‘l, daryo va hokazolar nomlari yozilgan. 
Xaritada yozilmay qolgan nomlar esa asar matnida berilgan. 

---

168 
Xarita asosan hozirgi Sharqiy yarim sharga to‘g‘ri keladi. 
Mahmud Qoshg‘ariyning o‘zi bu haqda shunday yozgan: 
”Rumdan Mochingacha bo‘lgan... shaharlar o‘rnini aniqlash 
maqsadida 
ularning 
hammasini 
yer 
shaklidagi 
doirada 
ko‘rsatdim”. 
Asarda turli urug‘-qabilalardan qipchoq, o‘g‘iz, tatar, 
yamak, basmil, yabonu, qay, boshqirt, qirg‘iz, uyg‘ur, jamil, 
taru, ichroq, tuxsi, yag‘mo, chigil, tangut, tabg‘och, 
shuningdek, fors, arab, xitoy, rus xalqlari haqida ham 
ma’lumotlar keltiriladi. Asarda bulardan tashqari bir nec ha 
turkiy tildagi hikmatli so‘zlar berilgan.
Mahmud Qoshg‘ariyning bu asarida O‘rta Osiyo 
hududidagi bir qancha shaharlar nomlarining kelib chiqishi 
masalalari ham alohida ko‘rsatilgan. Kitobda turkiy yozuv 
to‘g‘risida aniq ma’lumotlar berilib, 18 harfdan iborat turk 
(uyg‘ur) alifbosi ham ko‘rsatib o‘tilgan.
Mahmud Qoshg‘ariyning bu kitobi dunyo xalqlarining juda 
ham ko‘p tillariga tarjima qilingan. Asarning bunchalik katta 
ahamiyatga ega bo‘lishi muallifning hayotni yaxshi bilganligi, 
turli bilimlarni puxta o‘zlashtirganligi va asarni hayot 
tajribasiga asoslanib yozganligidan dalolat beradi. Shuning 
uchun ham asar o‘z ilmiy qimmatini bugungi kunda ham 
yo‘qotgani yo‘q. 
Qoraxoniylar davrida yashagan yana bir o‘z davrining 
atoqli shoiri, donishmand va davla t arbobi