Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

Ayritom 
ko‘hna shahri
bo‘lib, u Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida Termizdan 20 
km sharqda joylashgan. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda Ayritom 
ko‘hna shahri mil.avv. II asrdan mil. III asrga qadar uch tarixiy bosqichda 
rivojlanadi. Bular: so‘nggi grek-baqtriya davri, yuyechji-kushon davri va 
kushonlar davrlaridir. Ayritomda olib borilgan uzoq yillik (1932 yilda 
boshlangan) tadqiqotlar natijasida Budda ibodatxonalari majmualari, 
qabriston, ko‘plab haykallar va baqtriya yozuvi topilgan va o‘rganilgan. 
Ayritomdan himoya devorlar qoldiqlari aniqlanmagan. 

---

94 
Bu davrda 
Afrosiyob ko‘hna shahri
tuzilishida ham o‘zgarishlar 
bo‘lib o‘tadi. Xususan, milodning dastlabki asrlarida bu ko‘hna shahar 
yangitdan devor bilan o‘rab olinadi. Afrosiyobdan topilgan juda ko‘plab 
topilmalar ham aynan mana shu davrga oiddir. Ammo ijtimoiy-siyosiy 
hayotdagi o‘zgarishlar tufayli 4-5 asrlarida ko‘hna shahar inqirozga 
uchraydi. 
Bu davrga oid yirik ko‘hna shaharlardan biri 
Dalvarzintepadir.
Ko‘hna shahar Surxondaryo viloyatining Sho‘rchi tumani hududida 
joylashgan. Umumiy maydoni 36 gektardan ziyod bo‘lgan bu ko‘hna 
shahar uzunligi 2,5 km, qalinligi 10 metr bo‘lgan himoya devori va 
chuqur xandaq bilan o‘rab olingan. Devorlarda harbiy maqsadlarni 
ko‘zlab maxsus minoralar qurilgan. Shaharning markaziy qismida boy 
shaharliklarning mahallalari, janubiy qismida esa hunarmandlar 
yashaydigan kulolchilik mahallasi joylashgan. Bu yerdan topilgan ko‘p 
sonli topilmalar nafaqat mahalliy ustalar tomonidan tayyorlangan balki, 
Yaqin va O‘rta Sharqdagi turli viloyatlardan keltirilgan buyumlardir. 
Dalvarzintepaning shahar oldi qismida milodning I asrida bunyod etilgan 
Budda ibodatxonasi qoldiqlari ochilib undan diniy qarashlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan ko‘p sonli topilmalar topilgan. Ko‘hna shaharning markazidan 
milodiy II-III asrlarga oid yana bir yirik ibodatxona qoldiqlari ochilgan. 
Ushbu ibodatxonadan loy va gipsdan ishlangan Budda, Bodxisatvlarning 
yirik haykallari, hukmdor va unga yaqin kishilarning haykalchalari 
topilgan. Ko‘hna shahardan 11 ta xumdon ochilgan bo‘lib, ular bu 
hududda sopol hunarmandchiligining rivojlanganidan dalolat beradi. Uzoq 
yillik arxeologik tadqiqotlar Dalvarzintepa o‘rniga Kushon davlatining 
yirik qo‘hna shahri (dastlabki poytaxti) joylashganligidan dalolat beradi. 
Termiz shahridan 26 km shimoli-g‘arbda 
Zartepa ko‘hna
shahri 
joylashgan. Ko‘hna shahar to‘rtburchak shaklda (400x400) bo‘lib 
mustahkam himoya devorlari bilan o‘rab olingan. Tadqiqotchilarning 
fikrlariga qaraganda, ko‘hna shahar mil. avv. II-I asrlardan milodiy III-V 
asrlarga qadar mavjud bo‘lgan. Bu yerdan topilgan turli topilmalar shahar 
hayotining gullab-yashnaganidan dalolat beradi. 
Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘i Surxondaryo viloyatining Sho‘rob 
qishlog‘i yonida