Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

4. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish — kommunikativ qobiliyatning
asosiy usuli sifatida
Pedagogik ta'sir ko‘rsatish - tarbiyalanuvchiga ongli intizom va
mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish, tarbiyani ma’lum
bir maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun shaxsga muntazam
vatizimli ta'sir ko‘rsatish, jamiyatning ijtimoiy-tarixiy tajribalariga
yondashib shaxsni har tomonlama kamol toptirish, uning xulqatvori va dunyoqarashini takomillashtirish, yosh avlodni muayyan
maqsad asosida tarbiyalash, ijtimoiy ong va xulq-atvomi
xalqimizning boy malkuralari asosida shakllantirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish asosida
tarbiyalanuvchining ongi shakllanadi, ma’naviy boyligi va histuyg‘ulari rivojlanadi, unda ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan
ijtimoiy aloqalami tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar
hosil bo‘ladi. Ta’lim va tarbiya jarayonida o‘qituvchi tomonidan
448
pedagogik ta’sir ko‘rsatishning asosiy usullariga: talab, istiqbol,
jamoatchilik fikri, rag‘batlantirish va jazoiash kabilar kiradi.
Pedagogik munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish uchun
o ‘qituvchi:
• o‘quvchilar bilan bo‘lajak mimosabatni modellashtira olishi;
• munosabatda bo' ladigan sinf jamoasi xususiyatlarini
oldindan bilishi;
• bevosita samimiy va hamjihatlikka asoslangan munosabat
o‘matish;
• munosabatda ustunlikka ega boiib, uni demokratik talablar
asosida oqilona boshqarish;
• munosabatning ijobiy vasalbiyjihatlarini uzluksiztahlil etib
borishi lozim.
Ijtimoiy - psixologik teksbiruvchilar pedagogik muloqot
malakasida ikkita asosiy kommunikativ ta’sir etish turlarini ajratadilar: ishonch hosil qilish va ishontirish. Pedagogning har bir harakati tarbiyalanuvchining munosabatlari, fikrlari, hissiyotlari, faoliyatlarini shakllantirishga, ya'ni ulaming psixikasi va xulqiga har
tomonlama ta’sir etishga qaratiladi. Lekin ishonch hosil qilish va
ishontirishning psixologik jarayoni turlichadir. Ta’sir etishning har
bir yo‘li o‘z spetsifik xarakteriga ega. Ishonch hosil qilish yangi qarashlar, munosabatlami shakllantiradi, noto‘g‘ri qarashlar va munosabatlami o‘zgartiradi. Ishonch hosil qilish shakllariga: disputlar,
diskussiya, suhbat, o'qitovchi himoyasi, shaxsiy namuna kiradi.
Ishonch hosil qilishda o‘zaro ta’sir qilish metodi sifatida
maksimal ta’ sirli bolishi uchun, u bir qancha shartlarga rioya qilish
kerak:
- ishonchning mazmuni va shakli bolalaming yosh xususiyatlariga mosligi;
- ishonch hosil qilish tarbiyalanuvchining shaxsiy dunyoqarashiga mosligi;
- tarbiyachi bolalarda ishonch hosil qilishda awalo o‘zi shu
narsaga nisbatan ishonch hosil qilishi.
Ishonch hosil qilishning natijasi o‘qituvchining so‘zlari va
harakatlariga ham bog‘liq. Tarbiyachining so‘zi va harakatlari
449
bir-biriga mos tusbishi kerak. Masalan, tarbiyachi jahl ustida
bolaga qattiq jazo berishini aytadi, lekin esidan chiqib ketadi. Yoki
biror nima va’da qilib, o‘z so‘zining ustida turmaydi. Bolalar
bunday pedagogning so‘zlariga ahamiyat bermay qo‘yadilar.
Yanayam yomoni, agar o‘qituvchi balandparvoz, to‘g‘ri so‘zlami
gapirsa - yu, lekin kundalik hayotida bunga amal qilmasa bunday
o‘qituvchilar jamiyatga zarar yetkazadilar. Ishontirishning yuqori
effekti o‘quvchilaming olgan bilimlarining mustahkamlaydigan
mashqlari (ruhini tetiklash, to‘g‘ri xulq hosil qilish) orqali hosil
bo‘ladi. Ishontirishning usulini boshqatdantarbiyalash, ya'ni qarash
va muomalami hosil qilish maqsadida qo‘llash mumkin. Isbotlash
shaxs dunyoqrashining yetakchi struktura elementi boiib,
ishontirishning o‘zagi bo‘lgan bilimlar hisoblanadi. Isbot orqali
bilim egallayotgan o‘quvchida unga to‘g‘ri kelmaydigan hamma
ishontirishni qattiqqollik, isbotlash yo‘li bilan qaytara olish
qobiliyati rivojlanadi. Pedagogik ta’sir qilish usuli bo‘lgan
ishontirish bilan birga pedagogik jarayonda ta’sir etish ham
o£ziga xos o‘miga ega. Ta’sir etish - odamlarning ish va muomala
jarayonida bog‘liqlikni belgilaydigan vositalaming biri. Uning
asosiy o‘ziga xosligi shundaki, u odamning psixikasiga va
xarakteriga o‘zi bilmagan holda ta’sir qiladi, shaxsning psixika
strukturasiga nazoratsiz holatda kirib, kundalik ishi, xarakterida
ko‘rinadi.