Олинмайдиган тиш протезлари хабилов Н. Л., А. Н. Акбаров, О. У. Арсланов, Ф. К. Усмонов, Н. С. Зиядуллаева

Ташқи эзиб тайёр. Паркер аппарати икки қисмдан иборат — ичи бўш цилиндрик асос ва унинг ичига кирадиган цилиндр, унинг ташқи учи катта силлиқ майдончани ташкил қилади. Асоснинг бўшлиғи мольдин (оқ лой, тальк ва глицерин аралашмаси) ёки вулканизацияланмаган каучук билан тўлдирилади. Асос пресснинг пастки қисмига маҳкамланган цилиндр пресснинг юқори қисми билан боғланган.
Дастлаб эзиб тайёр қилинган қоплама кийгизилган тишнинг метал штампи полотно материали ёки қаттиқ қоғозга ўраб қўйилади (мольдиннинг қоплама ва штамп орасига киришини олдини олиш учун) ва уни ўрнатилгандан сўнг чайнаш юзасининг қатъий маркази бўйлаб болғача билан уриб ёки махсус прессда прессовкалаб массага киритилади.
Ручкасидан ушлаб пресс айлантирилади ва кескин туширилади, бунда цилиндр асосга киради, штамп-пикка урилади, мольдин ёки каучук эса контрштамп вазифасини бажаради.
Эзиб тайёрдан сўнг, агар қоплама юзасида бурмалар мавжуд бўлса, улар болғача билан урилади, қопламани пинцет билан ушлаб туриб, эритиш йўли билан қоплама штампдан олинади. Қайта эзиб тайёрлашга зарурат туғилса, янги штамп тайёрланади, қопламага термик ишлов берилади ва қайта эзиб тайёрланади. Шу билан лаборатор босқич тугайди.
Якка қопламаларни клиникага юборишдан аввал оқартирилади, қайнатилади, ишқаланади; агар қоплама кўприксимон протезни лангарли маҳкамлаш учун мўлжалланган бўлса, унда у оқартирилмайди.
Қопламаларни комбинацияланган эзиб тайёрлаш усули. Бу усул эзиб тайёрнинг ташқи ва ички элементларини ўз ичига олади ва шунинг учун комбинацияланган деб аталади, ва айнан: ташқи эзиб тайёрдан метал штампни тайёрлаш, ички эзиб тайёрдан – метал контрштамп тайёрлаш усули олинган. Уни МТСИ (Москва тиббиёт стоматологик институти) усули бўйича эзиб тайёр деб ҳам атайдилар.
Аппарат пўлат кюветадан иборат, ички юзаси конусга келтирилган ва контрштампнинг майдаланишини енгиллаштирувчи ўрта чизиқ бўйлаб иккита бўртиққа эга. Кювета метал халқа кўринишидаги тагликка эга. Кюветанинг туби контрштампни чиқариб олиш учун диаметри 1см бўлган тешикка эга. Баъзи аппаратларда кюветада бўртиқлар ўрнига тарқоқ йўналишга эга учта уч қиррали тишлари бўлган метал стержен қўлланилади. Бу осон эрувчи қотишмадан учбурчакли ўйиқни олишни таъминлайди ва уни майдалашни енгиллаштиради.
Кюветада метал штампни марказлаштириш учун тутқич мавжуд, штампни фиксациялаб, ташқи юзасининг марказий кесилган жойига ўрнатилади.
Тишнинг метал штампи айнан ташқи эзиб тайёрлашдаги каби тайёрланади. Шундан сўнг метал штамп юзаси ёпишқоқ пластирнинг бир қавати билан ўраб қўйилади, окклюзион юзаси ёки кесувчи қирра бўш қолдирилади. Бу метал қопламанинг қалинлигига мос келади. Бунинг учун шунингдек штампнинг юзасига мой суртиш ва тальк сепиб қўйиш ҳам мумкин.
Штамп билан тутқични кювета марказига ўрнатиб, унга эритилган осон эрувчан қотишма қуйилади, қотгандан сўнг кювета туби юқорига қаратиб ўрнатилади, кювета туби тешигидан пахта олиб ташланади ва, тешикка соп қўйиб, болғача билан уриб, контр­штамп олиб ташланади. Раскалывание контрштампни майдалаш ва ундан метал штампни бўшатиб олиш зубило ёки гипс пичоғи ёрдамида амалга оширилади, уларни штампнинг ён юзасида ҳосил бўлган чуқурчага жойлаштирилади. Уч қиррали тишчалари бўлган стержендан фойдаланишда контр­штампни майдалаш унинг кюветадан ажратиб олиш вақтида рўй беради.
Метал тишнинг юзасидан ёпишқоқ пластир олиб ташланади, дастлаб эзиб тайёрлаб қўйилган қоплама кийгизилади ва, контрштамп чуқурчасига ўрнатиб, уни, аввалги ҳолатини эгаллаши учун, болғача билан енгил уриб кюветага қўйилади. Бундай қопламаларни кўприксимон протезни якуний тайёрлаб бўлгандан сўнг оқартирилади.

Бунинг учун ичи ковак томони билан сопдан фойдаланиш мумкин. Шундан сўнг штамп ва сопни болғача билан уриб эзиб тайёр қилинади. Юқорида кўрсатилган усул билан қоплама билан штамп, яъни контрштампни дукиллатиб уриб, уни эритиб ва қопламани бўшатиб, контрштампдан озод қилинади. Қопламанинг юзасидаги бурмачалар ва нотекисликлар сандон ёки штампда синдириш билан бартараф қилинади. Баъзи ҳолатларда бундай қопламани қайта эзиб тайёрлаш мақсадга мувофиқ.
Эзиб тайёрланган қопламани тайёрлаш сифатини текшириш ва уларга қўйиладиган талабалар. Лабораторияда тайёрланган эзиб тайёрланган қопламанинг сифати тайёрланган табиий тишда оғиз бўшлиғида синчиклаб текширилади. Гипсли штампда сунъий қопламани аввалдан баҳолаб олиш бу вазифани аҳамиятли даражада енгиллаштиради.
Биринчи навбатда эзиб тайёр сифатини текшириш зарур. Қопламанинг силлиқ, бир текис бўлиши протезнинг юқори даражада сифатли бажарилиши ҳақида далолат беради. Аксинча, металлнинг юзасида бурмачалар ва эзилган жойларнинг бўлиши эзиб тайёрнинг сифатсиз эканлигини билдиради. Гипсли штамп бўйнининг қоплама қирраси билан яхши қамраб олинмаслиги ҳам шу ҳақида далолат беради. Қоплама қирраси ва гипсли штамп орасида тирқишнинг бўлиши авваломбор қопламанинг ечилиши ёки гипсли штампда яхши турмаслиги билан намоён бўлади. Агар беморга бир вақтнинг ўзида бир нечта қопламалар тайёрланаётган бўлса, етарлича яхши эзиб тайёрланмаганлиги сабабли гипсли штампдан осонгина ечилиши сабаб, уларни текширишдан аввал оғиз бўшлиғида осон адаштириб қўйиш мумкин. Бундай қийинчиликларни ҳисобга олиб, тайёр қопламаларни клиникага ўтказишда маълум қоидаларга риоя этиш лозим. Гипсли штампда яхши ушланиб турмайдиган кенг қопламаларни олишда уларни тайёрланиш сифатини яна бир бор текшириш ва зарур бўлса эзиб тайёрни қайта такрорлаш лозим. Шунингдек паст бўлган клиник қопламаларда сунъий қоплама гипсли штампда яхши турмаслиги мумкин. Уни қайнаган мум билан маҳкамлаш мумкин, транс­портировка вақтида қопламани штампга ишончли ёпиштиради. Бир пациентга бир нечта қопламалар тайёрлашда гипсли штампларга белги қўйиш лозим. Уларда қалам билан сунъий қоплама тайёрланган тиш формуласи белгилаб қўйилади. Баъзи ҳолатларда гипсли штамплар алоҳида юқори ва пастки жағ учун алоҳида тиш қаторининг ўнг ёки чап томонига тегишли эканлиги бўйича блоклар билан ёпиштирилади. Бу қоидаларни бажариш шифокорга тайёрланган қопламаларни уларга тегишли бўлган табиий тишларга тааалуқли эканлигини тез ва осон ажаратиб олишга ёрдам беради.
Эзиб тайёр сифатини баҳолаб, қоплама узунлигини текширишга ўтилади. Гипсли штампда қоплама қирраси тишнинг клиник бўйни чизиғини 0,3-0,5 мм га ёпиб туриши лозим. Тайёр бўлган қоплама, ушбу тишга тегишли, экватори яхши ифодаланган, анатомик шаклга эга бўлиши лозим. Шунингдек кесувчи қирраси ва чайнаш юзаси пухталик билан эзиб тайёрланган бўлиши, уларнинг рельефи эса пациент ёшига мос бўлиши лозим.
Гипсли штампда эзиб тайёрланган қопламани тайёрлаш сифатини баҳолашдан сўнг уни оғиз бўшлиғида тайёрланган тишда текширишга ўтилади.
Шунинг учун қоплама маълум талабларга жавоб бериши лозим.

1. 
   У ушбу тишга хос бўлган анатомик шаклга эга бўлиши лозим. Бўртиқ ва экваторнинг моделини тўғри тайёрлаш қопламага қарама-қарши жағдаги тишлар билан нормал ўзаро муносабатда бўлишга имкон беради. Қоплама экватори нафақат, тишлар орасидаги ғуддачаларни ҳимоя қилувчи, тишлар орасидаги контактни яратади, балки милкнинг вестибуляр ва орал қиррасини озуқа билан шикастланишдан сақлайди.
   
2. 
   Тишлар орасидаги контактлар шунингдек тиш ёйининг узлуксизлигини тиклайди, бу унинг мавжуд бўлишининг бош шартларидан бири бўлиб ҳисобланади.
   
3. 
   Сунъий қоплама тиш бўйнини маҳкам қамраб олган бўлиши лозим. Қоплама тиш бўйнидан кенг бўлган ҳолатида у милкни таъсирлайди ва сиқиб боради, атрофияга олиб келади. Бир вақтнинг ўзида бундай қоплама ва тиш ўртасида оралиқ бўлади. Дастлаб у цемент билан тўлдирилади, бироқ кейинчалик сўлак уни эритиб юборади ва ҳосил бўлган тирқишга озуқа киради. Чириган маҳсулотлар тиш тўқималарининг некрозини чақиради, чархлаш вақтида эмал бутунлигининг бузилиши бунга қулайлик яратади. Шуни яна бир бор таъкидлаш лозимки, сунъий қоплама қирраси тиш бўйнига зич туташган бўлиши лозим. Бу талабга риоя этмаслик, биринчидан, милкнинг сиқилиши ва жароҳатланишига, иккинчидан қоплама ва тиш орасидаги бўшлиқнинг катталашишига олиб келади. Цемент қатламининг қалинлашиши унинг сўрилишига олиб келади. Шу нарса маълумки, цемент пленкасининг қалинлиги камайганда протезлар фиксациясининг ишончлилиги ортади, чунки цементланаётган юзалар алоқаси ошиб боради.
   

Қоплама узунлигига алоҳида талаблар қўйилади.

4. 
   Сунъий қоплама тиш-милк чуқурчасига 0,3-0,5 мм дан ошмаган ҳолда киргизилади. Қопламани милк остига чуқур ботириб киргизиш қирра пародонтини, ва биринчи навбатда тиш-милк бирикишини шикастлайди. Бунда тез суръатда характерли симптомлар – милкнинг қизариши ва шиши, тишламда оғриқ бўлиши, қоплама қиррасининг милкка босим ўтказишини ҳис қилиш билан - ўткир қирра пародонтити ривожланади.
   
5. 
   Сунъий қоплама ўз антогонистлари билан контактга киришиб, алвеоляраро баландликдан ошмаслиги лозим. Агар бу ҳолат рўй берса, марказий окклюзия вақтида қисқарувчи мушакларнинг барча кучи фақат коронка билан қопланган тишга тушади. Бундай окклюзия патологик, шикастловчи бўлади, дарҳол, тишламда ва ҳатто унинг ҳаракатланишида, тишда оғриқ кўриниши билан намоён бўлади. Бу ҳолат бартараф қилингач травматик периодонтит тезда ўтиб кетади.
   

Қўйилган талаблардан келиб чиқиб, қоплама ўлчаб кўрилади. Бу қуйидагича амалга оширилади. Қоплама куч ишлатмасдан тишга кийгизилади ва секин-аста милк қиррасигача етказилади.
Агар унинг қирраси тиш бўйнини зич ўраьҳб турса ва милк қиррасига мос келса, уни милк тарновчасига ҳаракатлантириб борилади. Шундан сўнг зонд билан қоплама қиррасининг жойлашиш чуқурлиги текширилади ва, агар улар чуқур кириб борган бўлса милк чуқурчасига кириб борилади ёки уни суриб қўйилади, бу милк қиррасининг кескин оқариши билан кўриниб туради, керакли тузатишлар олиб борилади. Агар қоплама тиш бўйнидан кенг бўлса, унинг қирраларини қайириш мумкин эмас. Бу билан одатда яхши фиксацияга эришилади, бироқ асосий камчилик бартараф этилмайди. Яхшиси қопламани қайта эзиб тайёрлаган маъқул. Агар қоплама тор бўлса ва тишга тўлиқ қўйилмаса, унинг қирраларини қисқартириш керак эмас. Қопламани калталаштириш уни бир вақтнинг ўзида кенгайишига олиб келади, бу яна уни тиш бўйнига мос келмалигига олиб келади.
Сунъий эзиб тайёрланган қопламанинг марказий окклюзия ҳолатида антогонист тишлар билан туташишини баҳолашдан ташқари ёнлама окклюзияда вақтидан аввал контактлар бўлмаслигига ишонч ҳосил қилиш лозим. Бунинг учун бемордан тиш контактини сақлаган ҳолда пастки жағни ўнг ва чапга ҳаракатлантириш сўралади. Сунъий қоплама пастки жағни ҳаракатлантирганда окклюзион ўзаро муносабатларга халақит бермаслиги лозим. Вақтидан аввал кузатиладиган контактларни аниқлаш протезлашдан олдин ён тишларнинг бирикиш характерига асосланиши лозим.
Сунъий қопламани текшириб кўришда ушбу индивидуумга хос ён тишларнинг туташишини тиклашга интилиш лозим. Агар сунъий қоплама туташишнинг одатдаги характерини бузса, уни тўғрилаш ёки қайтадан тиклаш лозим. Шунингдек олд окклюзияда ҳам вақтидан аввал контактларнинг пайдо бўлишидан қочиш лозим.
Агар қоплама ўрнатилганида милк қирраси оқармаса, унда уни қайчи ёки бор билан қисқартириш лозим, чунки конструкция ҳаддан ташқари тўқималарни эзиб қўяди.
Агар протезни кийгизишни иложи бўлмаса, чўгир диаметри керагидан катта эканлиги кўриниб турган бўлса, унда, тишнинг халақит бераётган соҳаларини олиб ташлаб, танлаб чархлашни ўтказиш мумкин.
Агар эзиб тайёрнинг ичидаги муаммо сабабли протезни кийгизишни иложи бўлмаса ёки у лапанглаб қолса, унда уни қайта ишлаш учун лабораторияга юборилади.
Агар конструкция ҳаддан ташқари калта бўлса, милк эгатчасига кириб бормаса, унда қайта қолип олишни бошлаш ва барча лаборатор босқичларни такрорлаш лозим.