Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

KO`MAKCHI FE’LLAR

Ravishdoshning –a, y, -(i)b shakllariga qo`shilib, o`z mustaqil ma’nolarini yo`qotgan, asosdan anglashilgan harakatning bosqichlari (boshlanish, davom etish, tugallanishi) va tarzi (tezligi, imkoniyati)ni bildiruvchi fe’llar ko`makchi fe’llar sanaladi. Masalan: qo`yib yubormoq, sezib qolmoq, tekshirib ko`rmoq, bura boshlamoq. Bu shakl yetakchi fe’l + ko`makchi fe’l shaklida bo`ladi. Yetakchi fe’l oldin keladi. Mustaqil ma’no ifodalaydi. Ko`makchi fe’l esa yetakchi fe’lga qo`shiladi. O`z lug`aviy ma’nosidan chekinadi. Ish-harakatning turli qo`shimcha ma’nolarini (davomiylik, tezlik, tugaganlik, imkoniyat kabi) ma’nolarini ifodalaydi.

- bo`lmoq

Aytib - bermoq = aytmoq

- yurmoq

- chiqmoq

Ko`makchi fe’l tushib qolsa ham, yetakchi fe’l orqali harakat ma’nosi ifodalanadi: ko`rib qoldi = ko`rdi, tushuntirib berdi = tushuntirdi.

Yetakchi fe’l ravishdosh shaklida bo`ladi. Tuslovchi qo`shimchalar esa ko`makchi fe’lga qo`shiladi: o`qib chiqdim, o`qib chiqding, o`qib chiqdik...

Bo`lishsizlik va nisbat shakllari o`rni bilan yetakchi yoki ko`makchi fe’lga qo`shiladi: cho`zilib ketmadi, sezmay qoldi; boshlanib ketdi, ko`rinib qoldi, ko`rib chiqildi, kirib ketishdi. (O`zlik va orttirma nisbat qo`shimchalari faqat yetakchi fe’lga qo`shiladi: tushuntirib berdi, kiyinib bo`ldi, o`tqizib qo`ydi, ichirib bo`ldi, egilib qo`ydi).

vazifa shakllari faqat ko`makchi fe’lga qo`shiladi: qarab qo`ygan, bilib olish, to`kib yuborguncha, kelib qolgach.

Ba’zan ko`makchi fe’llar bir necha bo`lishi mumkin: aytib^{etakchi fe’l}berib qo`ya qoling<sup>ko`makchi fe’l</sup>.

Ko`makchi fe’llar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:

• 
  yubormoq, tashlamoq, qo`ymoq ko`makchi fe’llari xarakatning tez va oson bajarilishini bildiradi: tashlab yubormoq, aytib qo`ymoq.
  
• 
  yotmoq, yurmoq, turmoq ko`makchi fe’llari harakatning davomiyligini bildiradi: o`qib yurmoq, aytib turmoq, gapirib yotmoq.
  
• 
  boshlamoq ko`makchi fe’li harakatning boshlanishini bildiradi: ko`ra boshlamoq, o`qiy boshlamoq.
  
• 
  olmoq fe’li harakatning bajarilish imkoniyatini bildiradi: gapira olmoq, ko`ra olmoq.
  
• 
  chiqmoq, bo`lmoq ko`makchi fe’llari harakatning to`la yakunlanganini bildiradi: ko`rishib chiqmoq, yozib chiqmoq, bajarib bo`lmoq.
  

To`liqsiz fe’llar – fe’l va fe’l bo`lmagan so`zlarga qo`shilib, shaxs-son, zamon ma’nolarini ifodalaydi: yuzta edi, uchta ekan, yaxshi edi, borar edi (borardi), kelar ekan (kelarkan), ko`rar emish (ko`rarmish). To`liqsiz fe’llar lug`aviy ma’no ifodalamaydi.

To`liqsiz fe’llar ismlarga qo`shilganda ularni kesimlik vazifasiga xoslovchi sintaktik munosabat shakli (bog`lama) sanaladi: Ustozimiz bizning faxrimiz edi. Ko`chalar juda keng ekan. Hammamizning fikrimiz shu edi.

To`liqsiz fe’llar fe’l shakllariga qo`shilganda zamon va shaxs-son ma’nolarini ifodalaydi: U shu maktabda o`qigan edi. – U shu maktabda o`qir edi. – U shu maktabda o`qiyotgan edi.