Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

FE’LNING TUZILISHIGA KO`RA TURLARI

Fe’l tuzilishiga ko`ra sodda fe’llar, qo`shma fe’llar, juft fe’llar, takroriy fe’llarga bo`linadi.

Sodda fe’llar – bir asosdan tuziladi, tub va yasama bo`ladi.

Sodda tub fe’llar: bormoq, chiqmoq, qaramoq.

Sodda yasama fe’llar: yashamoq, o`ynamoq, pasaymoq, oqarmoq. (Fe’l yasalishi vahsiga qarang)

Qo`shma fe’llar: sintaktik usul bilan yasalgan fe’llardir. Birdan ortiq asosdan tashkil topib, asoslar orasida boshqa qo`shimchalarni qo`shib bo`lmaydigan, bitta so`roqqa javob bo`luvhi fe’llar qo`shma fe’l sanaladi. Ular ikki xil bo`ladi: OT + FE’L shaklida: savol bermoq, javob olmoq, ta’zim qilmoq, kasal bo`lmoq, ahd qilmoq; FE’L + FE’L shaklida: borib kelmoq, sotib olmoq, kirib chiqmoq, tortib olmoq.

Qo`shma fe’llarda har ikkala qismning qo`shilishidan yangi so`z yasaladi. Ular tarkibidagi so`zlarning ma’nolari sezilib turadi: borib kelmoq (borish va kelish harakatidan hosil bo`lgan harakat). Qo`shma fe’llar doim ajratib yoziladi.

Juft fe’llar- ikki fe’lning juftlashuvidan tarkib topgan, bitta so`roqqa javob bo`luvhi va gapda bitta gap bo`lagi vazifasida keluvchi fe’llar juft fe’llar deyiladi. Ular chiziqcha bilan yoziladi, ish-harakatning tezlik bilan bajarilganligi, kutilmaganda ro`y berishini bildiradi: Bir so`z demay ketdi-qoldi. Bu gapni aytdi-qo`ydi.

Ko`pincha juft fe’llar otga ko`chadi. Bunda ular otlar kabi turlovchi qo`shimchalarni oladi, gapda ot bajargan sintaktik vazifalarda keladi: Qo`ydi-chiqdini yoqtirmayman. Ularning oldi-berdisi bor.

Takroriy fe’llar- chiziqcha bilan yoziladi, harakatning davomiyligi, takroriyligi ma’nolarini bildiradi: Doimo qaragani-qaragan. Yurib-yurib bir joyga borishibdi.

FE’LNING MA’NOVIY GURUHLARI

Fe’llar qanday harakat holatni ifodalashiga ko`ra quyidagi ma’noviy guruhlarga bo`linadi:

• 
  nutqiy faoliyat fe’llari: gapirmoq, pichirlamoq, o`qimoq, to`ng`illamoq, tushuntirmoq, duduqlanmoq;
  
• 
  aqliy faoliyat fe’llari: fikrlamoq, ijod qilmoq, fahmlamoq, tushunmoq, sezmoq, bilmoq, anglamoq. o`ylamoq;
  
• 
  jismoniy faoliyat fe’llari: yugurmoq, tepmoq, tekislamoq, kesmoq, termoq, egilmoq, burilmoq, chiqmoq;
  
• 
  holat fe’llari: jilmaymoq, qizarmoq, o`smoq, titramoq, isitmalamoq, pishmoq, sovimoq, xursand bo`lmoq.