Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «технологик жараёнларни автоматлаштириш»

---

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ 
 
САМАРҚАНД ИҚТИСОДИЁТ ВА СЕРВИС ИНСТИТУТИ 
 
 
 
 
 
 
«ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ» 
 
фанидан 
 
ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАР 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
САМАРҚАНД - 2017 

---

1-Мавзу. Автоматлаштириш объектлари ва тизимларини 
таснифи 
Маъруза режаси 
1. Автоматлаштиришни хизмат соҳасидаги аҳамияти.
2. Автоматлаштиришни асосий афзалликлари.
3. Автоматлаштириш объектлари ва тизимларини таснифи. 
 
1. Автоматлаштиришни хизмат соҳасидаги аҳамияти
Учинчи иерархик даража озиқ-овқат махсулотлари ишлаб чиқаришни 
йирик бошқарув объектлари ҳисобланиб уларга корхонани ўзи киритилади. 
Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш технологик объектлари 
уларда кечадиган физико-химиявий жараёнлар характерига кўра ҳам 
классификацияланади. Физико-химик жараёнлар сони кўп бўлишига 
қарамасдан 6-та асосий гурухга бўлинади: механик, гидромеханик, иссиқлик, 
массаалмашинув, биохимик ва химик. 
Технологик жараёнларни кечиши характерига кўра ишлаб чиқариш 
узлуксиз, узлуксиз- дискрет ва дискрет бўлиши мумкин.
Узлуксиз 
жараёнлар 
(буғлантириш, 
диффузия, 
қуритиш) 
автоматлаштиришга қулай, узлуксиз-дискрет жараёнлар (биғжиш, пивони 
пишириш) эса аксинча жуда кўп ростланадиган параметрларни борлиги 
туфайли автоматлаштириш учун анча мураккаб ҳисобланади. 
Автоматлаштириш 
тизимлари 
улар 
бажарадиган 
вазифалар, 
ишлатиладиган техник қурилмаларга кўра автоматик ростлаш тизимлари 
(АРТ) ва технологик жараёнларни автоматик бошқариш тизимлари (ТЖАБТ) 
га бўлинади. 
АРТ локал ўзаро таъсир этувчи бошқариладиган объект ва автоматик 
бошқарадиган ускуна мажмуаси бўлиб одам иштирокисиз ишлайди. АРТ 
автоматлаштиришни асосини ташкил этади ва технологик қурилмаларни, 
агрегатларни ва установкаларни автоматлаштиришда кенг қўлланилади. 

---

АРТ қуйидаги синфларга бўлинади:
- жараён параметрларини (локал стабилизацияловчи: мисол учун 
хароратни ростлаш, программа асосида ишловчи: мисол учун стерилизация 
жараёнида иситиш ва совутиш хароратини ростлаш ва бошқа ростлагичлар 
ёрдамида) локал автоматик стабилизациялаш тизимлари; 
- жараёнларни (локал оптимизациялаштирувчилар ва ҳисоб техникаси 
ёрдамида) локал автоматик оптимизациялаш тизимлари; 
- ишлаб чиқаришни марказлаштирилган ҳолда ишга тушириш ва 
тўхтатиш. 
Технологик жараёнларни автоматик бошқариш тизимлари (ТЖАБТ) 
қабул қилиган критерийга кўра, технологик объектга кўрсатиладиган 
бошқарув таъсирини ишлаб чиқишни, керакли маълумотларни тўплашни ва 
уларга ишлов берилишини таъминлайди. 
ТЖАБТнинг объектлари ишлаб чиқаришни йирик агрегатлари (цехлар, 
бўлимлар) ёки саноат корхонасини ҳамма ишлаб чиқариш жараёнлари 
ҳисобланади. 
ТЖАБТ ўз таркибида маълумотларни тўплаш ва унга ишлов беришга 
мўлжалланган автоматик қуролларни, биринчи навбатда ЭҲМни борлиги 
билан фарқланади. Бу тизимда одам бошқарув бўйича ечимларни ишлаб 
чиқишда иштирок этади. 
ТЖАБТ бошқарув структурасидаги иерархик даражаларга кўра, 
жараёнларни характерига кўра, информацион қувватига кўра, функционал 
чидамлигига кўра ва ишлаш турига кўра классификация қилинади. 
Шундай қилиб, технологик агрегатлар, қурилмалар ва установкалар 
доирасида автоматлаштирилган ростлаш тизимлари (АРТ), ишлаб чиқариш 
доирасига ўтилганда эса автоматик бошқарув тизимлари (АБТ) ишлатилади. 
Бу тушуннарли, чунки ишлаб чиқариш доираси кенгайиб боргани сари 
одамни бошқарувдаги иштироки улуши ошади, технологик вазифалардан 
техник, иқтисодий ва ташкилий вазифаларга ўтилади, жараёнларни ростлаш 
вазифалари билан биргаликда режалаштириш, ҳисобга олиш ва бошқа 

---

вазифалар юзага келади, маълумотларга ишлов бериш, масалаларни ечиш эса 
электрон хисоблаш машиналари ёрдамида олиб борилади.