|
Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон Файласуфлари миллий жамияти, 2007.
Аюпова М.Ю., Х.М.Пўлатова. Логопедик ритмика. Дарслик. Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2007.
МАВЗУ: Дудуқланишни бартараф этишдаги комплекс психолого- педагогик иш тизимидаги ва тиббий тадбирлардаги логопедик ритмика
(4 соат)
Режа
Дудуқланишни енгиш бўйича психологик-педагогик иш ва тиббий тадбирлар мажмуавий тизимидаги логопедик ритмика
Мактабгача, кичик ва ўрта мактаб ѐшидаги дудуқланадиган болаларда моторли, ҳиссий-ирода доираларининг ва эркин хулқнинг бузилиши
Дудуқланадиган болалар билан логопедик ритмика бўйича машғулотларнинг мазмуни
Дудуқланадиган болаларда коррекцион ишнинг босқичига логоритмик таъсирнинг боғлиқлиги
Таянч иборалар: дудуқланиш, ҳиссий-ирода доираси, эркин хулқ,
Дудуқланишни енгиш бўйича психологик-педагогик иш ва тиббий тадбирлар мажмуавий тизимидаги логопедик ритмика
Дудуқланадиган болалар билан коррекцион ишда логопедик ритмикадан фойдаланишга қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлади.
Нутқ функцияси билан унинг ҳаракатлантирувчи, бажарувчи компонетлари ва умумий ҳаракатлантирувчи тизими ўртасида маҳкам функционал алоқа бўлади. Одамнинг одатдаги нутқи кўпгина пайдо бўлган марказий келишилган тизим билан таъминланади. Бош мия пўстлоғини муайян қисмининг шикастланиши унинг у ѐки бу нутқ функцияси томонлари билан алоқасини очиб беради. Шикастланиш Броко қисмига қанчалик яқин жойлашган бўлса, шунчалик кўп даражада нутқнинг мотор компонентлари бузилади. Вазифа меъѐрда амалга ошиши учун, шу жумладан нутқий, вақт оралиғида, тезликда, ҳаракатлар ритмида ва алоҳида реакцияларни бажариш муддатларида боғланиш зарур. Лекин боғланишга фақат нутқ функционал тизимининг олий пўстлоқ бўлимлари эмас, балки миячали (ҳиқилдоқ, бош, бўйин, елка мускулларини ўрнатиш) ва чўзинчоқ мияда жойлашган бўлимлар (нафас мускулларини тартибга солиш), ҳамда ичкаридаги бошқа тузилишлар тегишли бўлади. Демак, бир вақтда боғланиш, ҳаракатлар тезлиги ва ритмининг аҳамияти оқир функционал нутқ тизимининг алоқида компонентлари бўлимларининг келишилган иш учун муҳим шарти ҳисобланади ва бу компонентлар фаолиятининг вақтда мувофиқлашмаслиги нутқ бузилишининг функционал сабаби бўлиши мумкин. Бу ҳарашнинг қаққонийлиги жуда машқур бўлган факт билан тасдиқланади, дудуқланаѐтганнинг нутқ ритмини ҳар қандай ўзгаришларида (ўқиш, декламация) дудуқланиш камаяди; нутқ пайтида тактни қўл билан қайтаришда ҳам дудуқланаѐтган нутқининг энтикиши камаяди ѐки олди олинади. Метрономнинг ритмик садо беришидан фойдаланиш дудуқланаѐтган нутқини тўғрилашнинг самарали воситаси ҳисобланади. Нутқнинг марказий асаб механизмлари ритм датчикига муқтожлик ҳис қилганидек, асаб жараѐнларида ўтишнинг доимий темпига кўмаклашади.
И.В.Данилов ва И.М.Черепанов «Ритм датчиги» таклиф қилаѐтган темплар клоник ва тоник шаклларда дудуқланаѐтганларда турлича диапазонда бўлиши керак деб ҳисоблайдилар. Бу факт бу гуруҳларда асаб жараѐнларининг ўтиш темпи турлича деб тасдиқлайди. Бу турли-туманлик асосида бузилишларнинг асосий бўқинини олдини олишнинг локализациялашнинг турли босқичлари ѐтади. Клоник дудуқланадиган касаллларда бош мия пўстлоқининг даражаси белгиловчи ҳисобланади, тоник шаклдагиларда эса мия ичкарисидаги тузилишлари даражасининг бузилишлари анча муҳим рол ўйнайди. Шундай қилиб, асаб марказларининг анча лабланган пўстлоқи учун жуда баланд ритмлар (дудуқланишнинг клоник шаклида), функционал анча ҳаракациз ичкаридаги тузилишлар учун – анча паст ритмлар (дудуқланишнинг тоник шаклида) зарур. Бироқ бу савол чуқур ўрганишни талаб этади.
Дудуқланадиганларнинг нутқ функциясига ритмикани қаттиқ боқлаш орқали метроном ѐрдамида таъсир этиш мумкинлигига тадқиқотчиларнинг эътиборини жалб этади. Ф. Францелла (1965), Р. Бееч (1967) катта ѐшдаги дудуқланадиганлар нутқини садо бераѐтган метроном ритмига эргашиш шароитида ва унинг артимик черткиларни узатган вақтида ўргандилар. Биринчи қодисада дудуқланиш даражасининг камайиши яққол ифодаланган ўрни кўринди, товуш сигналларини аритмик узатишда эса нутқ функциясининг яхшиланиши кузатилмади. Р.Бееч дудуқланадиганларга ритмик таъсир этиш усули ритмни қаттиқ боқлаш билан даволашнинг самарали усулидир деб ҳисоблайди. Р.Беечнинг фикрича, дудуқланадиганлар ҳаракатланиш доирасида қандайдир камчиликлар билан қийналадилар ва ритмни қаттиқ боқлаш эса бу камчиликлар ўрнини тўлдиришга имкон беради.
В.А.Гринер ва Ю.А.Флоренскийларнинг фикрича, нутқнинг ҳаяжонли томони умумий психомоториканинг аффектив ифодалари билан зич боғланган. У худди нутқ сўзлаѐтган юзни тасаввур қилади ва унинг динамик сифатларида ўзининг ифодасини олади: ритмда, метрда, куйда, паузада, темпда ва бошқалар. Шундай қилиб, Э.Фрешелснинг таъкидлашича, талаффуз қилиш усулига, яъни сўзларнинг ўзаро динамик нисбатига боғлиқ бўлган тўртта сўздан тузилган иборадан тўртта турли хил маънони олиш мумкин. Ташқи нутқ ҳаракат ѐнида вақтда тақсимланган, муайян тартибда, биргаликда ва кетма-кетликда намоѐн бўлади. ҳаракатланиш шаклини ифода қиладиган, у шу билан бирга ўзини фақат грамматика, синтаксис ва семантика қонунларигагина эмас, балки фонетика қонунларига ҳам бўйсундиради, улар эса нафақат ташқи безатиш атрофини қамраб олади, балки мазмунни тўғри узатишга таъсир қилувчи муҳим динамик тузилиш жихатларидан бири ҳам бўлади. Маънодан ташҳари мантиқий урқулар: оҳангнинг баландлигини кўтаришда, товушни секинлашиши ва турланишида фонетик ифодаланади. Нутқ узунлиги, кучи, сифати, аниқлиги билан эга бўлади. Пауза ҳам ўзининг узунлиги ва аниқлигига эга бўлади ҳамда фаол тормозланиш жараѐнини ифода этади. Иборада ўзига хос мазмунни оширадиган мусиқа бўлади. Бунга ритм ва куй каби нутқнинг мусиқий белгилари имкон беради. Маълумки, дудуқланадиганларнинг нутқи топширилган ташқи ритмда сақланади (шеър, қўшиқ), ундан таянч қабул қилади ва мувозанатни тиклайди, яъни дудуқланиш йўқолади.
Даволовчи ва логопедик ритмика ўз тизими асосида ритм тушунчасини ташкил қилувчи ва тартиблиликнинг боши сифатида ҳар қандай ҳаракатни муайян шаклга сиқдирувчи ва касалнинг хулқини тартибга солувчи бўлади. Логопедик гимнастика, ритмика машғулотлари пайтида дудуқланадиганлар оладиган ўртача жисмоний иш билан бандлик асаб жараѐнларини ҳаяжонлантиради, унумли самара беради.
Дудуқланадиганлар учун айниқса мусиқали ритм мақсадга мувофиқ, яъни у бой амалий материал беради, жамоани фоллаштиради, унинг ҳиссиѐтли ва иродали соқасида соғломлаштириш ишининг катта аҳамияти бор. Ритм фақат ҳаракатни тартибга солмайди, балки сўзни, темпни ва нутқнинг динамик хусусиятларини бошҳаради. Мусиқали фразировка (гапирганда ѐки мусиқа чалганда муҳим жойларини аниқ ва равшан айтиш ва чалиш) ва нюансировка, пауза ва урқулар ҳам нутқда ўз аксини топади. Логопедик ритмика билан жамоваий машғулотлар дудуқланадиганларда ўз нуқсонларига бўлган муносабатни қайта тарбиялашга имкон беради, атрофдагилар билан ўзаро муносабатда янги, тўғри йўл-йўриқни, улар билан нутқий муносабатни шакллантиради. Логоритмик машғулотлар дудуқланадиганларни ҳар хил вазиятларга солиб қўйиши мумкин: бир ўзи бутун жамоага ҳарши туради, жамоани гуруҳларга бўлиб ташлайди ва бошқалар, яъни нутқда ҳаракатли шаклда турли ижтимоий ролларни ўйнаш эқтимолини беради, фаол, ташаббускор қулқда тасдиқланади.
Логопедик ритмика дудуқланувчи шахсига катта психотерапевтик таъсир ўтказади, унинг ижобий томонларини ривожлантиришга ва салбийларини текислашга кўмаклашади. Машуқулотларни психоортопедик йўналишда тўғри олиб бориш шахсий четга чиқишларни коррекциялашга ва эркин, бошҳариладиган хулқни тарбиялашга имкон беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
