Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини



Download 3,05 Mb.
bet44/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

ре'
9-мавзу. Узбекистоннинг антик давр давлатчилиги.
салавкийлар ва Юнон-Бактрия давлатлари.

Режа:

  1. Салавкийлар давлати.

  2. Юнон-Бактрия давлати.

  3. Антик давр шахарсозлик ва меъморчилик анъаналари.

9.1. Салавкийлар давлати
Утган асрнинг 50 - йиллари тарихшунослигида Урта Осиё
тарихига доир «антик», «антик давр» тушунчалари муомалага
кирган эди. Кадимги давр билан шугулланувчи тадкикотчи олимлар


  • археологлар ва тарихчиларнинг купчилиги «антик», «кадимги»
    атамани Урта Осиё тарихига нисбатан хам ишлатиш мумкин деган
    нуктаи назар тарафдори булдилар.


Мил. авв. IV асрдан бошлаб Урта Осиёнинг асосий
дехкончилик вохалари ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг
батамом янги, фаол йулига утдики, бу ривожланиш милодий
III-IV
215


асрларда инкирозга учрай бошлайди. Шахарсозлик маданияти ва сугориш тартиби, ёзув ва пул муомаласи, моддий ва бадиий маданиятга оид куп сонли ва турли-туман ёдгорликлар айнан мана шу ривожланиш жараёнидан далолат беради. Бу давр - кадимги дунё купгина давлатлари жамияти тараккиётининг ижтимоий- иктисодий ва умуммаданий жабхаларида намоён булган янги боскичи билан изохланади. У турли давлатларда узига хослиги билан ажралиб туриб, бутун кадимги дунё давлатларини камраб олган жахон тарихидаги ходисаларнинг баъзи белги ва хусусиятлари жихатдан бир-бирига ухшашлиги жараёнларидан бири эди. «Антик» атамаси “antiguite”, “antigutiy, antigue” кабилида ишлатилиб, «узок утмиш», «утмиш кадимият», «кадимги» деб таржима килинади.
Мил. авв. 323 йилда Александр Бобилда тусатдан вафот этганидан сунг у барпо этган давлатдаги марказий хокимиятига карши кучларнинг харакатлари фаоллашуви окибатида юнон- македонлар юришлари натижасида вужудга келган давлат парчаланиб унинг урнига нисбатан баркароррок булган юнон- эллинистик давлат уюшмаари пайдо булади. Александр давлатининг парчаланиши ва унинг харобаларида янги давлатлар тизимининг пайдо булиши тинчлик йули билан эмас балки, Македониялик Александрнинг якин саркардалари - диадохлар уртасидаги тинимсиз урушлар туфайли булиб утди. Уларнинг уртасида жангу-жадаллар натижасида Александр мулклари булиб олинади.
Бу пайтда юнонлар ва македонлар Урта Осиёда хокимиятни бошкарувчи катламларини ташкил этар эдилар. Александр вафотидан кейин Бактрия ва Сугдиёна Кипр оролидан булган юнон Стасанор кул остига утади. Бу пайтда икки диадох - Евмен ва Антигон Александр давлатининг асосий ерларини кулга киритиш учун узаро курашаётган эдилар. Антигон Александр давлатининг катта кисмига хукмронлик урнатишга муваффак булди. Аммо, унинг бу хукмронлиги узокка чузилмади.
Македониялик Александр мулкларига эгалик килиш шу билан якунландики, мил.авв. 306 йилда нисбатан кучли булган диадохлар

  • Антигон, Деметрий Полиоркет, Птоломей Лаг, Лазимах, Салавка, Кассандрлар узларини подшо деб эълон килдилар хамда бу билан Александр давлати харобаларида уз давлатларини барпо этишни маълум килдилар. Шу тарика тарих сахнасида Гарб ва Шарк

216
Салавка

анъаналарини уйгунлаштирган эллинистик давлатлар пайдо булди. Ана шундай йирик давлатлар дан бири - Салавкийлар давлати эди.
V У Я I
Узининг энг гуллаб - яшнаган даврида бу давлат илгари Александр салтанатига кирган катта худудларни эгаллаб, гарбда Эгей деь. изидан Ша.'^а ^инд водийсигача чузилган хамда Кичик Осиёнинг жанубий кисмини, Сурия, Шимолий Месопотамия, Бобил, Эрон, Урта Осиёнинг жанубий вилоятлари ва Афгонистоннинг катта кисмини уз ичига олган эди. Бу улкан давлатнинг асосчиси -Александрнинг йирик саркардаси Салавка эди.
Антик даври тарихчиси Помпей Трогнинг ёзишича, «Салавка баъзи бир улкаларни музокаралар йули билан эгаллади, аммо Бактрия, Парфия, Сугд ерларида у каттик каршиликка учради ва огир жанглар олиб боришига тугри келди». Бу маълумотни юнон тарихчиси Арриан хам тасдиклаб, у шундай хабар беради: «Салавка бактрияликлар, сугдийлар, парфияликлар ва гирканияликлар билан куп урушлар олиб боргач, улар ерларига хукмронлик кила бошлади». Урта Осиё ерларининг Салавка томонидан босиб олиниши мил. авв. 306-301 йилларга тугри келади.
Бирок, Х,индистондаги харбий-сиёсий вазият туфайли бу худудлардаги юришлар Салавкийлар фойдасига хал булмади. Мил. авв. IV асрнинг охирларида бу ердаги Чандрагупта асос солган
кучли Мауря давлати Салавкага каттик каршилик курсатиганлиги сабабли Салавка сулх тузишга мажбур булди.
Унинг Х,индистондаги маглубияти салавкийларнинг Урта Осиёдаги ноиблари ахволига сезиларни даражада салбий таъсир курсатди. Бу холат бу ерда салавкийларга карши кураш кучайишига сабаб булди. Махаллий утрок ва кучманчи ахолининг куп сонли кузголонлари бу курашлардан далолат берди. Улар салавкийларнинг таянч нукталари булган Маргиёнадаги Александрия (Кухна Марв) ва Александр Эсхата (Чеккадаги Александрия, Хужанд атрофлари)ни вайрон этадилар. Бу курашлар натижасида йирик этник кучишлар булиб утган булиши мумкин. Хуллас, салавкийлар хокимиятни эгаллаган пайтдаёк уларнинг Урта Осиёдаги ахволи тахликали эди. Айнан шу сабабли, Урта Осиё вилоятлари ерларидан махрум булишидан куркиб кетган Салавка I уз вориси Антиох I бошчилигидаги Шаркий ноиблик (сатраплик)ларни таъсис этган эди.
Мил. авв. 293 йилда Салавка угли Антиохни Шаркий сатрапликларга, яъни Урта Осиё вилоятларига узиниш ноиби этиб тайинлайди. Антиох вайрон тилган калъаларни ти ктади, Куйи Мургоб вохасини ураб олган йирик ва калин мудофаа девор (Маргиёна девори) бунёд этди, кузголонларни бостирди. У салавкийлар кудратини намойиш этиш максадида атроф утрок ва кучманчи адоли устига харбий юришлар уюштирди. Антиох томонидан утказилган бир канча харбий-сиёсий ва дипломатик тадбирлар туфайли Урта Осиёдаги салавкийларга карши харакатлар бостирилди.
Урта Осиё вилоятлари салавкийлар давлати сиёсий тарихида
VJ
етакчи уринлардан биринчи эгаллайди. Узининг узок йиллик хукмронлиги даврида (мил. авв. 293-261 йй.) Антиох Еарбга килган купгина юришлари билан шухрат козонди. У уз давлатининг шаркига, жумладан Урта Осиё ерларига кам эътибор каратди. Бу

пайтда Урта Осиёда иктисодий узгаришлар юз берди. Тинч хаёт бошланиб кишлок хужалиги, хунармандчилик ва савдо-сотик анчагина ривожланади. Салавкийлар давлати марказидан четда булишига карамай, Урта Осиё вилоятлари улар давлатининг энг мухим кисми эди. Урта Осиё харбий-стратегик ва иктисодий ахамиятга эга булиб, салавкийлар бу худуд буйлаб утган савдо йуллари буйида шахарлар ва таянч харбий истехкомлар курдириб уларда хунармандчилик, узаро алмашинув ва савдо-сотикни ривожлантирганлари бежиз эмас эди.
Салавка ва Антиох (мил. авв. 281-261 йиллар) мустакил хукмронлиги даврида Салавкийлар давлати сиёсатининг асосий йуналишлари шаклланади. Салавкийлар учта минтакада - Жанубий Сурия, Кичик Осиё ва Шаркда фаол ташки сиёсат олиб боришга мажбур булган эдилар. Жанубий Сурия ва Кичик Осиё учун Птолемейлар (Птоломей Лаг асос солган Миср ва Урта ер денгизининг шаркидаги давлат сулоласи) билан тинимсиз урушлар булиб турган. Чунки бу худудларда мухим савдо йуллари тугаб, гуллаб-яшнаган порт-шахарлар мавжуд эди. Кичик Осиёнинг юнон шахарлари хам мухим ахамиятга эга эди.
Шаркий вилоятларда, хусусан, Урта Осиёдаги ахвол бирмунча мураккаброк вазиятда булиб, бу худуд бошкарув марказларидан анча узокда жойлашган эди. Иккинчидан, Салавкийлар давлатининг чегараларида жойлашган кучманчиларнинг доимий хавфи мавжуд эди. Мил.авв. III асрдан бошлаб кучманчиларнинг кучишлари бошланиши натижасида чегаралардаги бу хавф янада ку чаяди.
Салавкийлар давлатида ички сиёсий бошкарув масалалари хам анча мураккаб эди. Катта худудларни камраб олган бу давлатда ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражаси ва жамият сиёсий ташкилоти турлича булган. Куплаб вилоятларни ягона давлатга бирлаштириш анча мураккаб вазифа эди. Салавкийлар давлатнинг узига хос хусусиятларидан бири у факат харбий юришлар натижасида, куч ишлатиш йули билан пайдо булган эди. Шунинг учун хам давлатнинг асосий вазифаларидан бири карам этилган халкларни зуравонлик билан ушлаб туриш ёки бирлаштириб туриш эди. Шарк халклари, махаллий зодагонларидан бир кисми ёки айримлари бошкарув тизимига жалб этилган булса-да, асосий бошкарувчилар македонлар ва юнонлардан иборат булган.
Салавкийлар сулоласида давлат бошлиги подшо булиб, унинг хокимияти мутлак эди. Подшо бир вактнинг узида фукаролар маъмурияти олий бошлиги, кушинларнинг бош кумондони, олий судья ва хатто, бош конун чикарувчи вазифаларини бажарган. Манбаларнинг маълумот беришича, сулола асосчиси Салавка «Подшо томонидан буюрилган барча нарсалар доимо адолатлидир», деган тамойилга катъий амал килган. Салавкийлар сулоласи подшолари куйидаги иккита хукукий асосга эга эдилар: 1. Босиб олиш хукуки. 2. Хокимиятни отадан болага мерос колдириш хукуки. Куп холларда салавкийлар подшолари илохийлаштирилган. Масалан, тангашунослик маълумотлари Сотер-куткарувчи, Дикайос-адолатпарвар, Эвергет-эзгулик хомийси каби подшолар булганлигини тасдиклайди.
Давлатнинг нихоятда катта худудларни камраб олганлиги айрим холларда маъмурий назоратнинг сусайиб кетишига олиб келган. Манбаларнинг гувохлик беришича, бир нечта махаллий сиёсий уюшмалар (алохида кабилалар, юнон полислари, ибодатхона жамоалари, махаллий сулолалар) ички ишларда мустакил сиёсат олиб боришга харакат килганлар.
Уз даврида салавкийлар хукмдорлари шахарсозлик билан фаол шугулланганлар ва кейинчалик “Салавкия” деб аталган шахар марказларига асос солганлар. Марказ сулола вакилларидан бирининг номи билан аталган холларда унга полис хукуки (тулик мустакил булмаган) берилган. Бундай шахарлар маъмурий назорат остига олинган. Шунингдек, бу шахарларда юнон ахолиси жамланиши лозим эди. Салавкийларнинг шахарсозлик фаолияти хакида Плиний, Страбон, Аммиан Марцеллин каби антик давр муаллифлари маълумотлар б радилар. Бу маьл ■умст. ирга кура, Маргиёна Антиохияси, Скифиядаги Антиохия, Т армат Антиохияси (Термиз булиши мумкин), Ойхоним кабилар полис хукукига эга булган. Салавкийлар давлатида шахарларга тобе кишлоклар узининг жамоа тузилишини саклаб колган булиб, уларнинг тобелиги жамоавий хусусиятга эга булган ва улар полис - шахар худудига киритилмаган.
Манбаларнинг маълумот беришича, Салавка I Птоломейлар билан хокимият талашиб, шаркий худудлар ва Кичик Осиё учун кураш олиб бориш жараёнидаёк уз хокимиятида бошкарув тартибини жорий эта бошлаган эди. У Александр анъаналарига содик колганлигини курсатиш максадида сатрапияларни йирик вилоят уюшмалари сифатида саклаб колди. Тангашунослик маълумотларига караганда, Салавка I давлати Ахамонийлар ва Александр давлатига нисбатан анча кичик булиб, хокимият 27-28 та сатрапияга булинган.
Хар кайси сатрапияни подшо томонидан тайинланиб куйилган сатрап ёки стратег - саркарда мансабидаги шахс бошкарган. Форс сатрапларидан фарк килган холда улар хам маъмурий, хам харбий бошкарувни кулга олганлар. Сатрап-стратег маъмурий бошкарувда энг якин одамларидан узига ёрдамчи танлаган. Бу ёрдамчи солик
йигувчилар фаолияти, ички ва ташки савдо, хужалик хаётини назорат килиб борган.
Тарихий манбаларда салавкийлар сатрап-стратеглари юнонча номда (Стратоник, Александр, Гиеракс, Антиох ва бошкалар) тилга олинади. Демак, салавкийлар хукмдорлари асосан юнонлардан ва айрим холларда эллинлашган махаллий зодагонлардан тайинланган. Урта Осиёда юнон хокимлари ва улар атрофида тупланган юнон зодагонлари билан бирга махаллий зодагонлар хам хокимлик килар эдилар. Салавкийлар хокимияти Урта Осиёдаги харбий пунктларда (катойкиялар) жойлашган харбий кучларга таянган эди.
Салавкийлар даври Бактрия, Маргиёна, Сугдиёна ва Парфия худудларида куп ахолили шахарлар куп эди. Мароканд, Бактра, Нисо каби куплаб кадимги шахар харобаларида олиб борилган археологик тадкикотлар натижасида топилган манбалар бу худудларда хунармандчилик, савдо-сотик ва хужалик ишлари ривожланганлигидан далолат беради.
Салавкийлар давлати маълум бир халк ёки элатлардан иборат булмай, купдан куп этник гурухларни харбий йул билан бирлаштиришдан ташкил топган уюшма эди. Давлат бошкарувининг барча сиёсий, хукукий ва ижтимоий йуналишлари подшо саройи билан боглик булиб, бу холат давлат бошкарувида катта ахамиятга эга булган. Ахамонийлар давлати сингари салавкийлар давлатида хам купгина давлат ишларини олиб борувчи девонхона мавжуд булган. Айрим манбалар салавкийлар саройидаги хат-хужжат ишларининг бошлиги лавозими хакида маълумотлар беради.
Салавкийлар даврида анчагина мураккаб солик тартиби жорий килинган булиб, салавкийлар хукмдорлари узларигача мавжуд булган солик тартибини узлаштирган холда унга узгартиришлар киритиб, мукаммаллаштирганлар. Дехконлардан ер солигини йигиб олиш сатрап-стратегларнинг вазифаси булган. Бундай соликларнинг микдори аник белгиланган булиб, вилоятлардан келадиган соликларнинг умумий микдори кишлок жамоаларидан тушадиган соликларга боглик булган.
Урта Осиёдаги юнонлар билан алокалар махаллий халклар маданиятининг баъзи томонларини Еарбга таркатувчи мухим омиллардан бирига айланди. Эллин маданиятида соф юнон маданий ижоди эмас, балки юнон ва Шарк мамлакатларининг узига
221
хос кушилиши уз аксини топган. Эллин маданиятининг
ривожланишида Урта Осиё халклари хам мухим рол уйнадилар. Урта Осиёнинг катта кисми салавкийлар давлатига харбий йул билан кушиб олиниши маълум даражада Гарб ва Шарк уртасидаги иктисодий ва маданий алокаларнинг ривожланишига туртки берди. Шу билан бирга махаллий маданият, савдо-сотик, шахар хаёти, хунармандчилик ва сугориш ишлари изчил ривожланиб борди.
VJ
Шундай килиб, Урта Осиёнинг салавкийлар давлати таркибига кирган даври юнон-македон истилоси туфайли вайрон этилган иктисодий хаётни тиклаш, бактрияликлар, сугдийлар, парфияликлар ва бошка Урта Осиё халкларининг салавкийларга карши курашда бирлашув даври булди.
Мил.авв. III асрнинг 60-50-йилларига келиб Кичик Осиё ва Болкон ярим оролида Салавкий хукмдорлари уртасида хокимият учун курашлар авж олди. Натижада салавкийлар давлатининг шаркий вилоятларида сиёсий вазият узгариб марказдан кочувчи кучларнинг харакатлари фаоллашади. Мил.авв. 250 йилда келиб дастлаб Парфия, кейин эса Юнон-Бактрия давлатлари салавкийлар



устакил деб эълон

узларини м
давлатидан ажралиб чикиб




килади





Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish