Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини


мавзу. Мил. авв.У1-1У асрлар тарихи



Download 3,05 Mb.
bet41/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

мавзу. Мил. авв.У1-1У асрлар тарихи.

Урта Осиё Ахамонийлар давлати таркибида.
Режа:

    1. Сиёсий тарих.

    2. Иктисод ва ижтимоий тузум.

    3. Маданият ва дин.

  1. Сиёсий тарих.

Мил.авв. VI асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиё вилоятлари ахамонийлар хукмронлиги остига тушиб колган.
Эрондаги ахамонийлар давлатига мил.авв.558 йилда подшо Кир II асос солган (форсча Куруш - «подачи» деб таржима килинади). Кир II Эроннинг «Парсуа» (Форс) вилоятининг подшоси булиб, Мидия давлати подшоси Астиагга карши уруш бошлаган. Бу курашда Астиаг енгилган.
Бундан кейин, Кир II кадимги Шаркдаги жуда куп мамлакатлар устидан хокимиятини урнатишни режалаштирган. Тарихан киска муддат ичида, мил.авв.547-546 йиллар давомида, Кир II Кичик Осиё давлатларини истило килди. Геродотнинг хабарларига кура, Кир II нинг харбий юришларига «Бобил, Бактрия халки саклар ва мисрликлар тусик булиб турганлар».
Кичик ва Олд Осиёда уз хокимиятини урнатиш учун иктисодий бойликларни ва харбий кучларни кулга киритиш доим зарур булган. Курол кучи билан янги мамлакатларни ва турли халкларни буйсундириш Кир учун асосий максадга айланган.
Кир II Урта Осиёни кай тарзда босиб олганлиги хакида аник маълумотлар сакланмаган. Айрим киска маълумотлар Ктесийнинг «Персика» асарида бор. Кадимги юнон тарихчиси айтишича: «Кир ва бактрияликлар урушида хеч кайси томон вакиллари голаба козонмаган». Бирок, бактрияликлар, ахамонийлар давлатининг харбий кудрати Шаркда устунлик килганидан хабардор булиб, Кир II га ихтиёрий буйсунадилар. Кир II ва Бактрия урушлари хакида Ксенофонт хам узининг «Киропедия» асарида киско маълумот берган.
Геродот, Кир II нинг истилочилик режоларини курсатиб айтганда, Бактрияни истило килиш Бобилдан кейин иккинчи уринда турганлиги хакида хабар беради. Кир II Бобилни мил.авв. 539 йилда узига буйсундирган. Демак, 539 йилдан кейин Кир II Бактрияга хужум килиши керак эди. Аммо Кир II Урта Осиё вилоятларининг иктисодий бойликлари ва харбий кучларига аник
VJ
даражада бахо бериб, мил.авв. 545-540 йиллар давомида Урта Осиёнинг жанубий кисмига харбий диккатини каратган. Шунинг учун Геродотнинг маълумотлари тарихий жихатдан бирмунча нотугри деб хисобланади.
Бобил подшолиги ва Миср уша замоннинг кудратли давлатлари булиб, уларни истило килиш учун махсус харбий тайёргарлик куриш керак эди. Мисрга карши юришдан Кир II воз кечган ва мазкур давлатни унинг угли (Камбиз) истило килган.
Эроннинг шимоли-шарки ва Урта Осиёдаги сиёсий ахволининг узгариши туфайли Кир II Бобилни забт этиш имкониятидан хам махрум булган. Урта Осиё кучманчи кабилалари томонидан ахамонийлар давлатига карши хужум уюштириш хавфи пайдо булиб, сакларга карши кадимги форс давлати чегароларидаги мустахкам колъоларидан уз вактда форс кушинлари томонидан фойдаланиш режалаштирилган. Шунинг учун хам Бобилдан олдин, Кир II Парфия, Ария, Маргиёна, Бактрия ва Сугдиёнани узига
VJ
буйсундирган. Сирдарёга якин, хозирги Уратепа атрофида, Кир II янги мустахкам калъага асос солган деб фараз килинади. Бу Курушкат (Кир шахри) номли кудратли калъа кучманчиларга карши истехком сифатида курилган. Курушкатни (юнонча Кирополис) Македониялик Александр мил.авв.329 йилда вайрон килган.



Ахамонийлар давлати


Мил.авв. 530 йилга келиб, ахамонийлар Х,инд водийсидан Уртаер денгизигача булган худудда уз хукмронлигини урнатган булса-да, Урта Осиёдаги кучманчи кабилалар мустакил булиб яшаган. Мил.авв. 530 йилнинг август ойида Кир II массагетларга карши юриш килган. Бу харбий юриш хакидага кадимги давр муаллифлари - Геродот ва Трог-Юстин маълумотлари сакланган булиб, улар бу вокеаларни турлича тасвирлаганлар.
Географик жихатдан Кир II нинг массагетларга карши юришлари йуналишини аник урганиш муаммоси жуда хам
VJ
мураккабдир. Урта Осиё кучманчилари Каспий денгизи билан Сирдарё уртасидаги кенг улкада жойлашганлар. Кир II нинг кушинлари Парфия чегараларидан утиб, Амударё - Узбой буйларида яшовчи массагет кабилоларининг юртига кириб борганлар.
Кир II Аракс (Амударё) узанидан кечиб утиб, массагетлар ерларининг ичкарисига кириб борган. Юришларининг бир кунлик йулидан сунг, форс подшоси ортга кайтган. Аммо шу жойда, Геродотнинг хабарига кура, Кир II уз кушинларининг заиф бир кисмини хамда улар билан бирга озик-овкатлар захироларини ва ичимликларни махсус колдирган. Массагетларнинг бир гурухи форсларга хужум килиб, уларни кириб ташлаганлар. Голабадан сунг массагетлар шароб ичиб ухлаб колганлар. Бундан сунг собик жанг майдонига форсларнинг асосий кушинлари кайтиб келиб, массагетларнинг бир кисмини жойида улдирганлар бошка бирларини асирликка олганлар. Уларнинг орасида Тумариснинг угли Спаргапис хам булган.
Геродотнинг хабарларига кура, Тумарис бошчилигидаги массагетлар форс кушинлорини бутунлай моглубията учратиб, барчасини йук килганлар. Геродот асарида айтилишича, массагетлар йулбошчиси Тумарис, уруш майдонидан Кирнинг жасадини топиб келишни буюрган ва унинг бошини кесиб, кон билан тулх азилган мешга солган.
Бу хикояда ватанпарварлик, чет эл боскинчиларига карши, мустакиллик учун кураш, она ер мудофааси ва холкнинг жасурлиги мавзуси ёритилган. Урта Осиё халклари тарихи учун юкорида келтирилган маълумотлар нихоятда катта ахамиятга эгадир.
Кир II вафотидан сунг тахгга унинг угли Камбиз утирди. Унинг хукмронлик даври, яъни мил.авв. 530-522 йиллар Урта Осиё халклари сиёсий тарихи хакида ёзма манбаларда хеч кандай маълумотлар йук. Камбиз Мисрни истило килган кадимги форс подшосидир. Камбиз вафотидан сунг мамлакатда катта кузголонлар бошланган. Бу хакида Доро I (мил.авв.522-486 йиллар) Бехистун ёзувида шундай хабар килади: «Элам, Мидия, Оссурия, Миср, Парфия, Маргиёна, Сатгагадия, Саклар мендан ажралиб чикиб кетдилар». Ахамонийларга карши, айникса холкнинг катта кузголони Маргиёнада оланга олган.
Бехистун ёзувларида Доро I хабар килади: «Маргиёна давлати мендан ажралиб чикиб кетди. Маргиёналик Фрада исмли бир киши
вилоятнинг хокими деб эълон килинди. Кейин мен Бактрия сатрапи ва менга буйсунувчи одамим форс Дадаршишни хузуримга чакириб унга гапирдим: «Менга буйсунмаганларни тор-мор килиш керак». Ахурамазда иродаси билан менинг кушинларим кузголончиларни бутунлай маглубиятга учратди. Бу жанг асиядий ойининг 23 нчи кунида содир булди. Шундан сунг давлат мени кулимга кирди. Мана мен Бактрияда нималарни килдим».
Мил.авв. 522 йилнинг 10 декабрида (кадимги форс асиядий ойининг 23 нчи куни) Дадаршиш маргиёноликларни тор- мор килган. Кузголонни бостириш пайтда 55 минг одам улдирилган ва 7 минг киши асирликка олинган. Асосий вокеалар Куйи Мургобда булиб утган, бу ерда Маргиёнанинг кухна Марв шахар хароболари сакланган. Улар жумласидан Эркалъа мил.авв.УП^! асрларда вужудга келган. Эркалъа - бу Маргиёнанинг пойтахти ва шунингдек ахамонийларга карши кузголоннинг маркази деб хисобланади.
Бехистун ёзувларидаги охирги сузлар «Мана мен Бактрияда нималарни килдим» тушунарли эмас, чунки кузголон Маргиёнада кутарилган. Бундан куйид;ги ху лосани икар иш мумкин - Маргиёна ахамонийлар давридан олдин 1 кадимга Бактрия подшолигининг таркибий кисми булган ёки кузголондан сунг Доро I Маргиёнани Бактрия давлатига кушиб олган.
Доро I бирлашган давлатни кайтадан тиклайди. Кир II давридан дунёнинг барча мамлакатлари устидан хокимлик урнатишга интилган ахамонийлар йиллар давомида жуда йирик давлатга асос солганлар. Доро I узидан олдин утган подшолар сиёсатини давом эттиртан. Доро I кабрига куйилган кабртошдаги битикларда: «Сен Эрон жангчисининг найзаси узок-узок мамлакатларгача бориб етганини билиб оласан» - деб ёзилган.
Кадимга форсларнинг Урта Осиё шимолига юришлари шафкатсиз якунланганлигини ва Кирнинг массагетлар кабилалари билан каттик жанг пайтида холок булганлиги Доро I нинг ташки сиёсатида инобатга олиниб, мил. авв. 519 (518) йилда Доро I саклар (сака-тиграхауда)га карши махсус юриш килган.
Доро I хабар килади: «Сакларга карши мен Сак юртига бостириб бордим, уларнинг узлари чукки колпок кийиб юрадилар. Мен дарёга етиб келдим, дарё кемоларидан куприк килиб, саклар юртига хужум килдим. Уларнинг сардори - Скунха исмли одамни тутиб, менинг хузуримга келтирдилар. Мен уз хохишим билан
174
саклар юртига янги бошлик тайин килдим. Шундан сунг мамлакат менинг кул остимга утди».
Доро I сак кабилалари устидан галабага эришган булса хам, Урта Осиё халклари ахамонийларга карши озодлик курашларини давом эттирганлар. Кадимги дунё тарихи муаллифи Полиен, узигача етиб келган хикояларга асосланиб, жасур Широк тарихи оркали сакларнинг ахамониийларга карши кахрамонона курашини хикоя килади. Широк уз жонидан кечиб, кадимги форс кушинларини сувсиз чул ва сахронинг ичкарисига олиб кириб, сакларнинг маконларини душман хужумидан саклаб колди, бундан узи хам халок булди.
Урта Осиёнинг буйсундирилган худудлари ва умуман, забт этилган кадимги Шарк вилоятлари Доро I даврида алохида маъмурий улкаларга бирлаштирилган. Бу маъмурий-харбий улкаларни идора килган хокимларни кадимги форслар «хшатрапаван», юнонлар эса «сатрап» деб атаганлар (кадимги форс тилидаги “хшатра” - “вилоят” атамасидан “сатрапия”, “сатрапликлар” тушунчаси келиб чиккан).
Бехистун ёзувлари, Геродот ва Ктесий матл\\отлари асосида, олимлар Бактрия сатраплари руйхатини аниклаганлар. Мил.авв. 530-522 йилларда Бактрия сатрапи вазифасини Кир II нинг угли Смердис (Бардия) бажарган (Камбиз подшонинг укаси), 522- 486 й. Дадаршиш, 486-480 ва 480-465 й. Ариамен билан Масист - Доро I угиллари, 465-423 й. Артабон Гистасп, мил.авв.335 йилгача маълумотлар йук, 335-329 йилларда Бесс - Бактриянинг охирги сатрапи булган.
Юкорида курсатилган руйхатдаги Бактрия вилоятини идора килган хокимлар турт вазиятда подшо угиллари ёки унинг ака- укаларидир. Мухим савдо йуллари чоррахасида жойлашган Бактрия ахамонийлар давлатида катта иктисодий ва харбий ахамиятга эга булган. Шунинг учун хам уни идора килган сатраплар ахамонийлар сулоласи вакиллари эди.
Геродотнинг айтишича, Доро I давлатни 20 та улка- сатрапияларга булган. Бехистун, Накши Рустам ва Суза ёзувларида форс подшолиги 24 сатрапликка ажратилиб курсатилган. Бехистун ёзувлари руйхатида Бактрия-16, Сугдиёна-17 уринда курсатилган. Геродотнинг маълумотларига кура, Бактрия-12, саклар-15, Парфия, Сугд ва Хоразм-16 маъмурий улка булган. Геродотнинг «Тарих» асарида сатрапликларнинг подшога тулайдиган соликлар микдори келтирилган.
Доро I нинг вафотидан сунг унинг угли Ксеркс тахтга утирган (мил.авв.486 йил). Ксеркснинг ташки харбий сиёсати Эронни курол кучи билан энг кудратли давлатга айлантириш жараёни давом этади. Ксеркс кадимги Юнонистон ва Европа мамлакатлари устидан хукмронлик килиши уз олдига мухим максад килиб куйган. Урта Осиё халклари - бактрияликлар, хорозмликлар, сугдийлар ва саклар Ксеркс кушинлари таркибида юнон - форс урушларида иштирок этганлар.
Марафон жангида сакларнинг отлик кушинлари нихоят катта жасурлик курсатиб, юнонларнинг жанговар марказий кисмини чекинишга можбур килганлар. Бактрия ва сакларнинг чавандозлари ахамонийлар кушинларидаги энг жасур кисмларидан бири булиб хисобланган. Юнон-форс урушлари даврида Урта Осиё халкларининг харбий кудрати катта ахамиятга эга булган.
Кир II дан сунг Камбиз хам, Доро I ва Ксеркс хам давлатни кайтадан тиклаш ва бирлаштиришга купдан-куп харакот килганлар. Мил.авв. IV асрда сунгги ахамонийлар подшолап. Артаксеркс II, Артаксеркс III ва Доро III тухтовсиз урушларни давом эттиришга можбур булиб, давлатни жуда хам заифлаштирганлар. Бундан ташкари, барча буйсундирилган халклар уз мустакилликларини тиклаш учун форсларга карши кураш бошлайдилар. Мил.авв. 334 йилда Македониялик Александр, кадимги Шаркдаги иктисодий ва сиёсий инкирозлардан фойдаланиб, Ахамонийлар давлатига карши уруш бошлайди. Мил.авв. 334- 330 йиллар давомида Македониялик Александр Форс подшоси Доро III ни тор-мор килиб, Урта Осиё чегароларига етиб келади. Шу тарика ахамонийларнинг Урта Осиёдаги икки юз йиллик хукмронлиги тарихи тугайди.

  1. Ицтисод ва ижтимоий тузум.

Урта Осиёнинг кадимий вилоятлари жамияти тугрисида ёзма манболардан ташкари археологик манбалар далолат беради. Урта Осиё мил.авв^-^ асрларга оид моддий маданий ёдгорликларга бойдир. Маргиёнадаги Ёзтепа, Ерколъа, Шимолий Бактриядаги Кучуктепа, Кизилтепа, Колаимир, Бойтудашт, Хоразм, Сугд ва Фаргона вохоларидага Кузаликир, Дингилжа, Еркургон, Узункир,

^изилча уй-кургони (тикланган)
Даратепа, Афросиёб, Эйлатонтепа хароболари шу даврга мансуб ёдгорликлардир. Хом гиштдан ва пахсадан курилган бинолар, металл куроллар, хунармадчилик буюмлари утрок дехкончилик вилоятларида кадимий маданият юксак даражада булганлигини курсатади.





Хоразмда мил.авв.У-IV асрларга мансуб сугориш иншоотларининг излари топиб текширилган. Маргиёна, Сугдиёна ва Бактрия тупрогида хам кадимги сугориш каналлари аникланган. Ушбу маълумотлар кадимги жамоатчилик томонидан гоят катта ер ишлари бажарилганлигидан далолат беради.
Хоразмдаги Кузаликир шахар харобаси калин ва мустахкам мудофаа деворлари билан уралган. Сугорма дехкончилик билан шугулланган ахоли алохида жойлашган айрим оилаларга тегишли уйларда яшаган. Шулар жумласидан булган Дингилжа турар-жой ва хужалик хоналаридан иборатдир. Мил.авв. VI-IV асрда оила жамоаси жамиятнинг иктисодий асоси булиб, у хужаликни биргаликда бошкарган. Уй жамоасининг аъзолари катта патриархал оила булиб, улар умумий турар жойда яшаганлар ва мол-мулкка биргаликда эгалик килганлар.
Мил.авв. VI-IV асрларга мансуб моддий манбалар бинокорлик ва хунармандчилик, (темирчилик, кулолчилик, заргарлик, тукимачилик) тарихини урганишда катта ахамиятга эгадир. Хоразм, Бактрия, Сугдиёна ва Маргиёна тупрогида кулолчилик ва темирчилик устахоналарнинг колдиклари казиб ошлган. Бу ёдгорликлардан сопол идишлар, бронза ва темирдан ишланган буюмлар топилди. Ахамонийлар даврида Урта Осиё халклари хаётида ижтимоий, хужалик ва маданий узгаришлар содир булган. Катта ва урта хажмдаги шахарлар вилоят ва туманлар марказларига айланган. Урта Осиё шахарларида курилиш, хунармандчилик ва савдо юксак даражада ривожланган.
VJ
Ахамонийлар даврида Урта Осиёда дехкончилик турли шаклларда ривожланган. Тог ёнбагрларда кадимги дехконлар сойларнинг сувларидан фойдаланганлар. Махалий сугориш тажрибасида сойлардан канал ва арик чикариш катта ахамиятга эга булган. Иирик ва урта дарёларнинг водийларида узун каналлар казилган булиб, сув омборлари курилган.
Кадимга замонлардан бошлаб зироатчилик билан
VJ
шугулланиш, дон экиш Урта Осиё хаклари учун савобли иш булиб, «Авесто»да арпа ва бугдой мукаддас бошокли экин хисобланган. Бошокли экинлардан бугдой, тарик, арпа айникса кенг етиштирилган. Богларда турли мевали дарахтлар устирилган, чорва учун хашак буладиган усимликлар ривожлантирилган. Урта Осиё тоглари ва даштларида чорвачилик хатто бир неча асрлар давомида устунлик килган. Кабилалар асосан майда чорва, корамол хамда отни куплаб урчитганлар.
Персепол саройи деворига солинган буртма расмда Хоразм, Бактрия, Сугдиёна ва саклар вилоятидан улпон туловчилар шохга от, туя хамда куй олиб келаётгани тасвирланган. Айникса, кадимги Шаркда Бактрия туялари, Хоразм ва сак юрти йилкилари машхур булган.
Урта Осиё табиий казилма бойликлари кадимдан кенг маълум эди. Геродотнинг айтишича, саклар вилоятида «олтин ва мис жуда хам куп» булган. Тарихчининг маълумотлари хакикий эканлигини хозирги даврда Кизилкумда казиб чикарилаётган олтин исботлаб бериши мумкин.
Урта Осиёнинг табиий бойликлари Ахамонийлар давлатида кенг ишлатилган. Суза шахрида топилган ёзувларда Доро I бундай эълон килади: «Сузадаги саройни мен бунёд килганимда, унинг безаклари узок юртлардан олиб келинган. Уака ёгочи - Гандхарадан, олтин - Сард ва Бактриядан, ялтирок тошлар ва ложувард - Сугдиёнадан, фируза - Хорозмдан етказиб берилган».
Урта Осиё халклари ахамонийларга жуда катта микдорда соликлар тулаганлар. Молия-солик ишлари сатрап-хоким кулида булган. Вилоятларнинг иктисодий ва ижтимоий хаётини сатраплар кузатиб борган. Буйсундирилган улколардаги бутун идора ишларини саграплар нозорат килганлар.
Сатрап уз улкасида вилоят, туман хокимлари ва кишлок оксоколларига таянган холда бошкарувни амалга оширган. Унинг вазифолари сатрапликнинг хавфсизлигини таъминлаш харбий юришлар пайтида улкадан марказга кушинлар юбориш, йиллик соликларни белгиланган турларда ва микдорла йигиб, марказий давлат газнасига етказиб беришидан иборат булган.
Сатрапликларнинг бошкарув ташкилотида турли мансаб ва лавозимлар мавжуд эди. Девонхона бошлиги, хозинабон, солик йигувчи, суд ишларини юритувчи, хаттот-котиб, хужалик ишлари
VJ
бошлиги шулар жумласидандир. Урта Осиё сатрапликлари муайян микдорда белгиланган кумуш соликлардан ташкари кишлок хужалик, чорва ва хунармандчилик махсулотлари шаклида хам солик тулашга можбур эдилар.
Солик йигилиши кишлок оксоколлари, туман ва вилоят хокимлари зиммасига тушган. Соликлар сатраплар саройи гозна омборхоноларида Бактра ва Мороканда каби марказий шахарларда
тупланган. Сатрап улка микёсидаги соликларнинг йигиб олиниши жараёнини назорат килган. Сарой хозиначиси ва хисобчилари туман ва вилоятлардан етказиб берилган соликлар турлари ва микдори асосида иктисодий-молиявий хисоботлар тайёрлаганлар. Ушбу маълумотлар марказий давлат солик ташкилоти томонидан режолаштирилган муддатда, махсус олока тизими хизматчилари - чопарлар орколи форс подшоси кароргохида жунатилган.
Сатрапликлар хозинасидан маълум микдорда айнан сатрапнинг хонадонлари мансабдорлар ва харбийлар маош сифатида озик-овкат махсулотлари билан таъминланган (ун, чорва, ёг, сабзавот, вино, пиво ва бошкалар).
Забт этилган худудларни идора килиш максадида, подшо буйрукларини жойларга уз вактида етказиш ва сатраплардан турли маълумотларни тезкор олиш учун, ахамонийлар давлатида махсус олока хизмати ташкил килинган эди.
Урта ер денгизи буйидаги Кичик Осиёда Эфес шахридан бошланган “Шох йули” кадимги Форс давлати пойтахтларидан бири - Суза билан богланган (масофаси 2470 км). Ушбу йулнинг шаркий тармоклари Бактрия орколи Сугдиёна ва Х,индистонгача давом этган.
Шох йулида” хавфсизликни таъминлаш учун харбий истехкомлар ва махсус масканлар кошида озик-овкат омборхоналари барпо этилган эди. Х,ар бир 30 км масофада чопарлар учун дам олиш ва отларни олмаштиришга имкон яратилган. Хизмат сафарида давлат ишларини амалга оширувчи мансабдорлар (хисобчилар, харбийлар, текшириш ва назорат хизмати вакиллари) ушбу йулда жойлашган омборхонолардан озука билан таъминланган.
Кадимги юнон тарихчиси Ктесийнинг хабарига кура, Бактра шахридан давлат пойтахти Сузага отланган амолдор уз хизмат сафари давомида хар куни 1 - 1,5 кг ун, 1 литр вино ёки пиво хамда маълум микдорда гушт билан таъминланган.
Давлат микёсида иктисодий, сиёсий ва маъмурий ишларни муваффакиятли амалга ошириш максадида оромий олифбосига асосланган ёзувдан фойдаланилган. Жойларда турли хужжатлар махаллий тилларда таржима килинган. Хоразм вохасидаги Катта Ойбуирколъада мил. авв. V - IV асрларга оид хум сиртида тиг билан битилган оромий олифбосига асосланган хоразм ёзуви намунаси топилган. У хажм улчови бирлиги - “мари” деб укилган
180
(1 мари 16,5 - 17 литрга тугри келган). Бу ёзув Хоразм ёзувининг энг кадимги нусхаси хисобланади. Оромий ёзувини махаллий хоразм тилига (шунингдек, бактрия ва сугд тилларига) мослаштириш ахамонийлар даврига тугри келади.
Иирик улкаларнинг сатраплари ахамонийлар сулоласидан булиб, форс подшоси номидан уз улкаларини идора килганлар. Бактрия ва Хоразм хокимлари хузурида махсус калъалар ва йирик саройлар булган. Бактрия улкасининг иктисодий бойликлари ва харбий кучлари, сатрапларнинг хаддан ошик мустакиллиги ахамонийлар подшосига карши кузголонлар кутаришга олиб келган.
Амударё хазинаси таркибида Эронда ва Юнонистонда (Афина шахрида) зарб этилган танга пуллар бор. Дастлабки танга пуллар эса митавв^П асрда Кичик Осиё ва Афинада пайдо булган. Урта Осиё оркали кадимга алока ва савдо йуллари турли вилоятларни бирлаштирган. Бадахшонда бошланган «ложувард йули», Еарбий Сибир
О VJ
(Олтой)дан - «олтин йул» Урта Осиё худудидан утиб, Урта ер денгизигача етиб борган. Кадимга йуллар савдони ривожа лантириш ва алока хизматини кенг даражада йулга куйиш учун мухим ахамиягга эга булган. Тог даралари ёнида, дарёлардан кечиб утилган жойларда истехкомлар курилган. I" Амударёнинг урта окимида Одойтепа, Сурхондарёда Талашконтепа, Зарафшон тизмаси ёнбагридаги Узункир ва бошкалар шулар жумласидандир. Улар харбий ахамиятга эга булган.
Урта Осиёда кулчилик муносабатлари кадимги Шарк мамлакатлари ва кадимги Юнонистонга нисбатан анча фарк килиб, деярли ривожланмаган. Урта Осиёда кадимги кулчилик шаклларидан бири «уй кулчилиги» булган. Элам ва кадимги форс ёзувларидаги «курташ» билан «гарда» сузлари «уй кули» тушунчасини билдиради. Улар турли иктисодий вазифаларни бажарган (мисол учун, «гарда- хунарманд», «гарда-бинокор»лар).
«Уй, хонадон кули» «Авесто»да «вайса» деб аталади. «Вайса» ва «гарда»лар катта оила жамоаси эркин аъзолари билан умумий уйда яшаганлар. «Уй кулларининг» мехнат фаолияти хунар касби, дехкончилик, уй чорвачилига ва бошка ишлаб чикариш вазифалари билан богланган. Уларнинг сони жамоанинг эркин аъзоларига нисбатан анча кам булган. Кишлок жамоаларнинг иктисодий хаётида жамият мустакил вакилларининг мехнати - ишлаб чикаришни асосий ривожланаётган кучи эди.
«Уй куллари» камбогаллашиб колган, хоновойрон, иш кидириб юрган мардикорлар ва карздор жамоа аъзолари булишлари мумкин эди. Бу кишиларнинг барчаси жамоанинг эркин ахолисидан келиб чиккан ва уларнинг пайдо булиши иктисодий ва ижтимоий жараёнларнинг узгариши билон узвий боглангон.
Ёзма манбаларнинг хабарига кура, Кичик ва Олд Осиё шахарларида Сугдиёна ва Боктриядан олиб келингон «курташ»-«уй куллари»дан бинокорлик, тоштарошлик ва куролсозлик ишларида кенг фойдаланганлар.
Куллар охволига тушиб колган одамлар подшо ва сатраплар устохоналарида, саройларида ва ерларида хом мехнат килганлар. Эрон ва Олд Осиёда «курташ» ва «гарда»лар хусусий мулкка эга булмаганлар. Урта Осиёнинг ижтимоий вазиятига кура, улар эркин ахолининг «мулки» булганлиги хакида хам ёзма манбаларда аник маълумотлар йук.

  1. Маданият ва дин.

Ахамонийлар даврида Урта Осиё халкларининг маданий хаётида катта узгаришлар руй бергон. Улка вилоятлари кадимги Шарк довлатлари билон кенг маданий олокаларда булган. Урта Осиёда кулолчилик, заргарлик, ("тукимачилик ва бошка хунарманднилик касблари юксак даражада ривож топтан, мухим санъат ва маданият ёдгорликлари кузга куринарли уринни эгаллайди.
VJ
Мил.авв.VI-IV асрлар Урта Осиёда бинокорлик гоятда тараккий килган. Хоразм, Маргиёно, Бактрия ва Сугдиёна тупрогидоги кадимги шахарлар мудофаа деворлари билон уралган. Марказий шахарларда вилоят хокимларининг куп хонали саройлари бунёд этилган. Уларнинг баланд пойдевори булиб, калин деворлар билан мустахкамланган. Шахарлар кенг жойларни эгаллаган. Жамоа уй-жойлари 6-8 хоналардан иборат булиб, пахса ва хом гиштдон курилган. Хоналарнинг девори ичига ва хоналарнинг марказий кисмида урнатилгон сандал шаклдаги учоклар мавжуд.
Курилишда ганч, ёгоч ва лой кенг даражада ишлатилган. Уйларда супа ва айвонлар булган. Мудофаа деворлари курилишида йирик, узунлиги 64-66 см.лик гиштлар ишлатилган. Уй-жой сатхлари лой билан сувалган, озик-овкат саклаш учун ишлатилган хужалик хоналарининг сатхларида тошлар ва сопол синиклари терилгон.
Персепол саройининг тош деворларидоги сугдлар, бактрияликлар, хоразмликлар ва сакларнинг буртма тасвирлари бу халкларнинг этник
182

киёфаси, куроллари ва кийим - бошлари кандай булганлигини тасвирлаб туради. Урта Осиё халкларининг куроллари ва курол ясаш услублари кадимги Шаркда машхур хунар касби деб хисобланган. Бактрия ук-ёйлари, Хоразм дудама-ханжарлари, сакларнинг харбий болталари бронзадан ясалган.
Мил.авв. I минг йилликнинг биринчи ярмига мансуб Урта Осиё ривоятларини урганиш мухим ахамиятга эгадир. Шулар жумласидан Тумарис ва Кир II уруши тугрисида хикоя, хамда жасур Широк хакида достондир. Шу даврга оид Урта Осиё халклари хеч кандай ёзма маълумотларни колдирмаганлар ва бу хикоялар кадимги тарихчилар Г еродот ва Полиен асарларида сакланган.
Ахамонийлар даврига оид Урта Осиёнинг турли вилоятларида худоларга багишланган йирик ибодатхоналар топилмаган. Доро I Бехистун ёзувларида сакларни Ахурамаздага курбонлик килмаганлари хакида эълон килиб, уларни гунохкор деб хисоблайди.
Урта Осиёнинг кучманчи халклари куёшни ва оловни худо деб билганлар. Оловни иззат-хурмат килиш одати кадимги замонлардан сакланиб келган. Кучманчилар оловга очик жойларда курбонлик килганлар.
Дехконларнинг уйларида махсус оловхоналар булган. Бу хоналарнинг учокларида оловни доимо ёниб туришига харакат килинган (утни ишлаб чикариш гоят мураккаб масала эмас эди, аммо шубхасиз огир мехнат булган). Оловни ошхоналарга, учокларга, тандирларга ва сандлалларга доимо кучириш зарур булган. Олов - хаёт манбаси, унинг худоси Атар - мархаматли худо деб хисобланган.
Оташкадалар Хоразм, Сурхондарё ва Кашкадарё вохаларида топиб текширилган. Даратепада (Кашкадарё) оловга ва хосилдорликка сигиниш анъанаси билан боглик булган катта вазасимон гулдон идиш ва сопол чирогдон топилган. Улар мил.авв. VII-IV асрлар билан белгиланади.
Мукаддас сувга хам очик жойларда курбонлик килинган. Геродот узининг «Тарих» китобида бу хакда кайта-кайта такрорлайди. Курбонлик маросими пайтида одам учун юзини шимол томонга каратиш ман этилган. Шимол бу девлар макони, касаллик, улим ва ёвузлик юрти деб фараз килинган. Мазкур даврда Бактрия. Сугд ва Хоразмда оташпарастлик ва зардуштийлик таълимоти кенг ёилган.

Урта Осиё вилоятлари ахамонийлар давлати таркибида






Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish