Олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни

милодий V асрда қўлланган бўлиб, расмий мақом эгаллаб бораётган 
замонавий масиҳийликни ўтмишдаги мажусий Римдан ажратиш учун 
қўллана бошлаган. Зотан, масиҳийлик оқими Рим учун тамомила 
янгилик эди, чунки Яҳудия узоқ йиллар гарчи Рим империяси таркибида 
бўлса ҳам, масиҳийликка ашаддий қаршилик қилиб келди. Аммо 
масиҳийлик мажусийликка нисбатан илғор, ўз давридаги... прогрессив 
оқим бўлгани учун барча қаршиликлар беҳуда бўлиб қолди. ...Буюк Карл 
(768-814 йилларда франклар қироли ва императори; унинг ҳукмронлиги 
даврида Франция ва Германияда янги мактаблар очилди, қиролликка 
билимдон одамлар таклиф қилинди, антик адабиётга, дунёвий 
билимларга, тасвирий санъатга ва архитектурага эътибор кучайди; 
“Карлнинг Ренессанси” деган ном унинг давридан қолган) ва 
маърифатчилик (XVII асрда Англияда, XVIII асрда Ғарбий Европада 
ёйилган ғоявий оқим; инсон онгининг чексизлигига ишонч пайдо бўлиб, 
жамиятни онг асосида қуриш ва бошқариш ғоясини илгари сурди) 
давридан бошлаб ўзларини “модернчи”, “янги”, “замонавий” деб қаровчи 

---

54 
тоифа пайдо бўлди. Ҳар иккаласи ҳам инсон онгига катта аҳамият 
берди”
10
. Айрим олимлар эса модернизм атамаси қўлланишини Оврўпода 
XVII асрда юзага келган табиатшунослик, техника, индустрия ва 
демократия кўринишидаги тўрт қудратли куч сифатида намоён бўлган янги 
дин – тафаккур ва тараққиётга интилиш билан боғлайдилар
11
.
Тан олиш керакки, барча модернистик қарашлар ҳам бадиий тафаккур ва 
илмий тараққиётнинг меваларидир. Лекин модернизмнинг пайдо бўлишига 
кўпроқ тафаккур ва тараққиёт кечимига маънавият призмаси орқали қараш 
зарурияти сабаб бўлган эдики, бу ҳолат, шубҳасиз, ҳозирги англамдаги 
модернизм ҳодисасининг анча кейин дунёга келганидан далолат беради. 
Чунки фалсафий-адабий йўналишга айланган модернизм шунчаки 
янгиликка интилишни эмас, балки фалсафа, санъат ва адабиётда ўзигача 
мавжуд бўлган барча ёндашувларни инкор этароқ юзага келди.
Агар олдинги модерн қарашлар эскича ёндашувларга нисбатан ўзининг 
янгироқ ва илғорроқлигини таъкидлаган бўлсалар, кейинги модернизм 
ўзидан бошқа барча қараш ва ёндашувларни инкор этди. Бунинг устига, 
инсоният XIX асрнинг охирларига қадар ҳам тафаккур ва тараққиётга 
одамзотга фақат яхшилик келтирувчи эзгу ҳодиса сифатида қараб келди, 
кўп жиҳатдан ўзи шундай эди ҳам. Айнан XIX аср адоғи, айниқса, биринчи 
жаҳон урушидан кейин маънавият билан бақамти бўлмаган тафаккур ва 
тараққиёт башарият учун нафақат эзгулик, балки улкан бир офат бўлиши 
ҳам мумкинлиги аёнлашди. Айнан шундан кейин ва шу сабаб фалсафа 
ҳамда ижтимоиётда модернистик қарашлар бўй кўрсатди. Модернизм 
эзгуликка умидсизликнинг натижаси ўлароқ дунёга келди. Шу боис унда 
ишончсизлик ва инкор руҳи етакчилик қиларди. Фалсафадаги модернистик 
қарашлар кўп ўтмай, санъат ва адабиётда намоён бўла бошлади. Шу тариқа 
санъат тарихи ва тараққиётида чуқур из қолдирган ўзига хос босқич юзага 
келди. 
Кунботиш ўлкаларидаги назарий типологияга кўра, умуман, санъат, 
хусусан, бадиий адабиёт тараққиёти тарихини шартли равишда а) классик 
адабиётгача бўлган босқич; б) классик адабиёт босқичи; в) ноклассик 
адабиёт босқичи; г) постклассик адабиёт босқичи сингари босқичларга 
бўлиш мумкин экани қайд этилади. Бадиият босиб ўтган тарихий йўлга 
холис назар ташлаш бундай ёндашувнинг тўғри эканини кўрсатади ҳам. 
Агар эстетика тарихи ва назариясида аристотелча-гегелча-кантча ёндашув 
классик йўналиш дейиладиган бўлса, унгача, яъни антик давргача бўлган 
босқичнинг классик адабиётгача дейилишида мантиқ борлиги кўринади. 
Модернизм аристотелча-гегелча-кантча классик қарашлардан юз ўгириш, 
уни инкор этиш натижаси ўлароқ юзага келган илмий-эстетик қарашлар 
тизими бўлган эди. Дастлаб модернизм ўзини энг сўнгги бадиий-эстетик 
йўналиш тарзида тақдим этди, аммо вақт бу даъво тўғри эмаслигини, 
10
Абдураҳмонов М., Раҳмонов Н. Маданиятшунослик. Тўлдирилган ва қайта ишланган иккинчи нашри. 
Ўқув қўлланмаси. –Т.: Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона нашриёти, 2015. 142-бет. 
11
Кюнг Г. Религия на переломе эпох // Иностранная литература. 1990. №11. 
 

---

55 
адабиёт ва санъат ҳодисаларига ёндашиш ҳамда изоҳлашнинг шу вақтгача 
бўлган барча йўналишлари, жумладан, ноклассик модернизмдан ҳам 
тамомила фарқ қилувчи постклассик босқичлари ҳам борлигини кўрсатди. 
Бунинг устига, эндиликда қандайдир бир бадиий-эстетик йўналишнинг 
етакчилиги ўзгача йўналишларнинг мавжудлигини инкор этолмаслиги 
англаб етилди. Яъни эндиликда модернизмнинг борлиги постмодернизм, 
реализм ёки ўзгача яна қандайдир “изм”лар бўлаверишига ҳалақит 
бермаслигига кўникилди. Ижодий синкретизм (қоришиқлик), фикрий-
креатив плюрализм шуни тақозо этади. 
Жуда узоқ йиллар мобайнида амалда бўлиб келган классик йўналишдан 
кейин пайдо бўлиб, унинг ўрнини эгаллашга даъво қилган ноклассик 
фалсафий ва бадиий тафаккур тарзининг ифодаси бўлмиш модернизм 
йўналишига хос етакчи белгилар нималардан иборат эканини аниқлаш ғоят 
муҳим илмий-назарий ва амалий аҳамият касб этади. Модернизмнинг 
назарий қарашлар тизими ва бадиий амалиётида аристотелча-гегелча-кантча 
классик қарашларга зид равишда фақат борлиқ ҳодисалари ҳамда одамнинг 
муайян мақсадга йўналтирилган фаолиятигина эмас, балки инсондаги 
классик санъатнинг эътиборидан четда қолиб келган зерикиш, сиқилиш, 
тушкунлик, қўрқув сингари руҳий тушунча ва ҳолатлар ҳам бадиий тасвир 
объекти мақомига кўтарилди; синкретизм кучайгани сабаб фалсафа 
бадиийлашди, мусиқада оҳанг уйғунлигидан юз ўгирилди, тасвирий 
санъатда ташқи ўхшашлик ва шаклий гармониядан воз кечилди, адабиёт, 
театр ва кинода ҳаётий ҳаққонийлик ўрнига абсурд, ношайин, эротик ҳамда 
жирканч ҳолатлар тасвирига устувор мақом берилди. Айни вақтда, 
модернистик санъатнинг юксак намуналари яратилиб, улар ХХ аср 
ноклассик эстетик тафаккурининг ўзига хос классикаси бўлиб қолди. 
Негаки, ҳар бир модерн асар олдиндан пухта ўйлаб олинган қонун-
қоидалар, талабу тартиблар асосида яратилади. Ҳатто, ҳар қандай азалий 
қолипу тартибларнинг инкори ўлароқ дунёга келган асарларда ҳам муайян 
ички бадиий-эстетик низом мавжуд эди. 
Модернизм классик назариядаги санъатга реал воқеликнинг инъикоси 
тарзида қарашдан воз кечиб, борлиққа қатъий боғланиб қолиш санъаткор 
имкониятларини чеклаб қўяди, у ўз ўю хаёллари билан воқеликдан 
ташқарида турганида кўпроқ ижодий салоҳиятга эга бўлади деб қарайди. 
Реалистик назария санъатнинг ягона объекти борлиқ деб билгани сабабли 
ҳам модернизм ундан юз ўгириш керак деб ҳисоблайди ва санъатни 
борлиқнинг нусхаси эмас, балки унинг ўзини алоҳида мустақил борлиқ деб 
билади. Модернистик адабиёт ва санъатнинг барча йўналишларида 
яратилган асарларда унга қадар қўлланиб келинган анъанавий бадиий 
восита ва усуллар ё бутунлай инкор қилинади, ёхуд улардан таниб 
бўлмайдиган даражада ўзгартирилган ҳолда фойдаланилади. 
Классик қарашлар тизими шароитида санъат ва адабиёт намуналари олдига 
ақлга мувофиқ бўлиши кераклиги (рационаллик), ижодий тажриба давомида 
шаклланган бадиий қолипларга риоя қилиши лозимлиги (нормативлик), 
тасвир восита ҳамда унсурлари орасида уйғунликнинг мавжудлиги 

---

56 
(гармония), бадиий ифоданинг аниқ, осон ва бир хил тушуниладиган 
бўлиши, композициянинг формал мантиққа мувофиқ қурилиши, ҳар қандай 
бадиий асарнинг реал ҳаётга мос келадиган йўсиндаги муайян тахминий 
схематик моделга эгалиги, идеални тасвирлаш кераклиги, тилнинг оддий 
сўзлашув нутқидан фарқ қиладиган тарзда сайқалланган бўлиши лозимлиги 
сингари талаблар қўйилар эди.
Бадиий ижодни муайян талабларга бўйсундирадиган бундай ёндашувларга 
исён ўлароқ юзага келган модернизм турли-туман кўринишларга эга 
серқатлам фалсафий-эстетик қарашлар тизимидан иборат бўлиб, бу 
йўналишдаги изланишлар жамият ҳаётида кескин тўнтаришлар ҳамда 
қалтис катаклизмлар юз берган шароитда, айниқса, кучаяди. Негаки, инсон 
ижтимоий турмушидаги кескин чайқалишлар унинг туйғуларини 
мувозанатдан чиқариб, таъсирланиш ва бу таъсирни ифодалаш йўсинларига 
таҳрир киритади, қарашлар тизимини ўзгартириб юборади. Бу ўзгаришлар 
эса одамнинг бадиий дидини янгилайди 
Модернизмнинг акмеизм, символизм, дадаизм, футуризм, имажинизм,