Олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни

ўт, Йўқ шафақким, бир қироқдин осмонга тушди ўт» матлаъси билан 
бошланадиган ғазали фақат мантиқий тушунчалар асосида таҳлил қилинса, 
бу асардан жуда ҳам чуқур маъно топилмаслиги мумкин. Бу асарга эстетик 
бутунлик ва юксак руҳий ҳолат ифодаси тарзида ёндашилгандагина унинг 
чинакам жозибасини ҳис этиш мумкин бўлади. Қип-қизил бўлиб очилган 
чексиз-чегарасиз лолазор қўйнида турган қалби гўзалликка ташна лирик 
қаҳрамон маъшуқасига етолмай қаттиқ куйганидан ичи оловга тўлиб кетган. 
Унинг назарида, уфқларга қадар туташиб кетган бепоён қизиллик лолазор 
эмас, балки маъшуқа фироғидан куйган ғамбода ошиқнинг оҳидан дунёни 
тутиб кетган олов. Лолазор бориб туташган уфқ тепасидаги қизиллик ҳам 
шафақ нури эмас, балки ошиқнинг оҳидан чиққан олов ерни ёндириб бўлиб, 
осмон ер билан туташган жойдан кўкка туташди ва энди бир қирғоғидан 
осмон ҳам ёниб келмоқда. Шу хилдаги изоҳгина асарнинг жозибасини 
очишга хизмат қилади. 
Таҳлилга эстетик тамойил асос қилиб олинганда муаллиф томонидан 
яратилган образли эстетик реалликка кириш, бадиий воқеликнинг ички 
қонуниятларинн кашф этиш мумкин. Ҳар қандай ижодкор аслида 

---

52 
ёзганларини кўпчилик тушунишини, ҳис этишини истайди. Бунинг учун 
адиб ўқувчи-талаба даражасига тушиши эмас, балки ўқирман ижодкор 
даражасига кўтарилиши талаб қилинади. Бадиият бағридаги яширин 
гўзалликни сезмаслик кишининг нафақат нафосат ва маънавият нуқтаи 
назаридан, балки ақлий тараққиёт жиҳатидан ҳам камолот босқичида 
эмаслигини кўрсатади. 
Бадиий таҳлилни амалга оширишда эмоционаллик тамойили ҳам катта 
ўрин тутади. Бадиий адабиётнинг ўзи - бошлича ҳиссиётга асосланган 
ҳодиса. Демак, бадиий таҳлилда ҳиссиётни кўзда тутиш муҳим. Таҳлилда 
ҳиссиёт ҳисобга олинмайдиган бўлса, бадиий асарнинг эстетик ўзига 
хослиги йўққа чиқади. Таҳлил шундай уюштирилиши керакки, асар бадиий 
ва ҳаётий мантиғи ҳамда эстетик жозибасини очишга қаратилган ҳар бир 
тадбир кишининг туйғулари оламига дахл қилсин, уларда муайян 
ҳиссиётлар уйғотсин. 
Ҳиссийлик 
тамойили 
зўракиликни, 
ясамаликни, 
сунъийликни 
кўтармайди. У кишини таҳлил қилинаётган асарнинг бадиий қатламларига 
олиб кириш, қаҳрамонлар ва муаллиф ҳолатига тушириш, уларнинг қайғу ва 
қувончларини ҳис этдириш демакдир. Афсуски, таҳлил тажрибасида 
эмоционаллик принципига ҳамиша ҳам амал қилинмайди. Таҳлилда 
ҳиссийлик тамойилига амал қилинмаса, бадиий асар матни жозибаси, 
бадиий ифода бетакрорлиги эмас, балки асардан келиб чиқадиган хулоса 
муҳим бўлиб қолади. Буни бадиий матнсиз таҳлил дейиш мумкин ва у 
ўқувчи-талабанинг туйғуларига ҳам, тафаккурига ҳам етарлича таъсир 
кўрсата олмайди. Бинобарин, унинг эзгу маънавиятли шахс сифатида 
шаклланишига таъсир кўрсата олмайди. Ҳиссиётга таъсир қилмаган фикр 
бир марталикдир, у одамга юқмайди. 
Бадиий асарга юқорида айтилган тамойилларга амал қилган ҳолда 
ёндашилгандагина асар таҳлили тўлақонли бўлиши ва у миллий тафаккур 
ҳамда руҳият тараққиётига самарали таъсир кўрсатиши мумкин.