Олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни

Иқтисодий самарадорлик = Иқтисодий самара катталиги
харажатлар
Ма вжуд ўрин ф о ндида н фойдала ниш хара жатлар
самарадорлигини таҳлил этиш услуби.
Касалхоналарда ўринларни туриб қолиши нафақат аҳолига 
кўрсатилаѐтган стационар ѐрдамининг ҳажмини қисқартиради, балки умуман 
тиббий хизмат кўрсатишни ѐмонлаштиради, сезиларли йўқотишларга ҳам 
олиб келади. Бу ҳолат шу билан боғлиқки касалхона ўринларини 
таъминлашга бўлган харажатлар (беморларни овқатланиши ва дори-
дармонларни ҳарид қилишга кетган харажатлардан ташқари) беморларсиз 
ўринлар фаолият кўрсатилаѐтган вақтларда ҳам олиб борилади. 

---

101 
Иқтисодий йўқотишлар катталигини пуллик кўринишда ҳисоблаш 
услуби битта ўрин-куннинг амалдаги (ҳисоботдаги) қийматини ҳисоблаш 
учун стационарни таъминлашга кетган ҳаражатларни тегишли ўрин кунлар 
сонига бўлиш орқали аниқлашни кўзда тутади. Бунда ўринларни туриб 
қолишидан келиб чиқадиган йўқотишлар катталигига таъсир этмайдиган 
ва овқатланиш ҳамда дори-дармонларни сотиб олишга кетадиган 
ҳаражатлар хисобга олинмайди 
Битта ўрин куннинг хисобдаги ва амалдаги қийматлари орасидаги фарк 
ўринларни туриб қолиши натижасида келиб чиқадиган иқтисодий 
йўқотишларнинг катталиги ҳақида фикр юритиш имконини беради. Бунда 
ўрин-кунлар сони, йил давомида ўринларнинг оптимал бандлигини инобатга 
олган ҳолда ҳисобланади. 
Масалан: Н-тумани марказий туман касалхонасида (300 ўринли) 
ўриннинг оптимал ўртача бандлик вақти ҳисобланганда 325 кунни ташкил 
этган, амалда эса ўрин ўртача 320 кун банд бўлган, шундай қилиб, йил 
давомида ҳар бир ўрин 5 кун туриб қолган. Битта ўриннинг туриб қолиш 
кунлари соннни, ўринларнинг йиллик ўртача сонига кўпайтириб бутун 
касалхона бўйича умумий бўш ўрин-кунлар сонини аниқлаймиз 5 кун х 300 
ўрин=1500 ўрин-ку
Фараз қилайлик, ушбу касалхона стационарини таъминлаш н. (Ушбу 
ва қуйидаги мисолда келтирилган сонлар шартли олинган) учун бир йилда 
амалдаги ҳаражатлар (овқатланиш дори-дармонларга ҳаражатларни ҳисобга 
олмаганда) 96000 бажарилган ўрин-кунлар учун 67.200.000 сўмни ташкил 
этди. Ҳисобланганда ушбу касалхона 97500 ўрин-кун бажариши керак 
эди (300 та йиллик ўртача ўринларнинг иш куни 325 кун). 
Ушбу маълумотлар бўйича Н тумани касалхонасидаги ўринларни 
туриб қолиши натижасида келиб чиқадиган иқтисодий йўкотишлар 
қуйидагича ҳисобланади. 
Битта ўрин-кунга кетган амалдаги ҳаражатлар = 67.200.000 сўм 96 
000 ўрин-кун = 700 сўмни ташкил этди. 
Ҳисоблаш маълумотлари бўйича битта ўрин-кунга кетган харажатлар
= 67.200.000 : 97500 ўрин-кун = 689 сўм 23 тийинни ташкил этди. 
Битта ўрин-куннинг ҳисобдаги ва амалдаги қийматлари орасидаги 
фарқ қуйидагини ташкил этди. 
700 сўм - 689 сўм 23 тийин = 10 сўм 77 тийин. Бошқача айтганда, амалдаги 
ҳар бир бажарилган ўрин-кун, ҳисоботда қайд этилганга қараганда 10 сўм 
77 тийин га қимматга тушган. Бутун касалхона бўйича йил давомида 
ўринларнинг туриб қолиши натижасидаги иқтисодий йўкотишлар 
қуйидагича аниқланади: 10 сўм 77 тийин х 96000 ўрин-кун = 1.033.920 сўм. 
Шундай қилиб, Н - туманидаги касалхонада ўринларининг туриб 
қолиши натижасида йил давомидаги йўқотишлар 1.033.920 сўмни ташкил 
этди. 
Ҳозирги даврда вақтинча меҳнатга лаѐқатсизлик ѐки ногиронликни 
камайтириш ѐки олдини олишга қаратилган даволаш-профилактика чора-

---

102 
тадбирларининг самарадорлигини ўрганишга қаратилган ишлар алоҳида 
аҳамият касб этмокда. 
Вақтинча меҳнатга лаѐқатсизликнинг иқтисодий қирраларига бўлган 
катта қизиқиш ўз-ўзидан тушунарлидир ва икки хил шароитлар орқали 
белгиланади: биринчидан мамлакатда вақтинча меҳнатга лаѐкотсизлик 
бўйича йўқотишлар жиддий иқтисодий зарарга олиб келиши мумкин бўлса, 
иккинчидан вақтинча мехнатга лаѐқатсизлик билан боғлиқ касалланиш аниқ 
статистик хисобга олиниши туфайли. Ундан келиб чиқадиган иқтисодий 
йўқотишлар осонлик билан аниқланади. 
Вақтинча меҳнатга лаѐқатсизликни иқтисодий самараси тежалган 
меҳнат орқали ўрганилади: 
R= Q x П 
ҳажми
Бу ерда: 
R - изланаѐтган иқтисодий натижа; 
Q - йил давомида тежалган мехнат ҳажми; 
П - битта ишчи хисобига нисбатан олинган йиллик миллий даромад. 
Масалан: Ўзбекистоннинг 10 та саноат корхонасида 2008 йилда 600 
минг ишчи куни тежалган бўлсин. Битта ишчининг йиллик ўртача иш куни 
250 кунга тенг. Унда: 
Q