Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

[-ди, 
-
ды, -ты, -ти]
формалари қўлланилса, унли товуш билан тугаган сўзларга [-
ны, -ни] формалари қўшилади: тағамди кўрдим, апасънъ кўрди. Тушум 
келишиги белгили шаклда қўлланиши билан бир қаторда белгисиз ҳолатда 
келиши мумкин.
Ўзбек халқ шеваларида жўналиш келишигининг жуда кўплаб 
формалари учрайди, у шу жиҳатлари билан адабий тилдан фарқланади. 
Шеваларда ҳам жўналиш келишигидаги от иш ҳаракат йўналган предметни 
англатади.
Шеваларда жўналиш келишигининг [-
га, -ға, -ка, -қа, -а, -я
] каби 
формалари учрайди. Ўзбек шеваларининг қарлуқ лаҳжасига оид шеваларда 
жўналиш келишигининг формаси 
[-га]
шаклида қўлланилади. Ўзбек адабий 
тилидагидек, шеваларда ҳам жўналиш келишигининг қўшимчаси [-га] чуқур 
тил орқа [қ, ғ] ундошлари билан тугаган сўзларга қўшилганда 
[-қа]
шаклига 
эга бўлади. 
Бͻққа, отлͻққа, тͻшлͻққа, шаққа, баққа
. Агар сўзнинг охири 
[к, п, с, т ш, ]
каби жарангсиз ундошлар билан тугаганда жўналиш 
келишигининг кўрсаткичи 
[-ка]
ҳолатида қўлланилади: 
элəккə, ишкə, ͻткə, 
ͻлискə
каби. Ўзбек шеваларида жўналиш келишигининг 
[-ə //-а]
шакллари 
ҳам учрайди. 
ше: р+ə, ө: р+ə, бе: р+ə
. Равишларнинг бу тартибда шеваларда 
қўлланилиши жўналиш келишигининг [-ə] формаси билан ифодаланиши 
Бухоро диалектида, Жўш, Бахмал, Хоразм (қипчоқ), Беруний, Гурлан, 
Туркистон, Қашқадарё, Каттақўрғон, Қарноб, Наманган шеваларида ҳам 

---

51 
учрайди. Жўналиш келишигининг бу формаси ўзбек шеваларининг 
кўпчилигида бир хил 
[-ə, -а]
тарзида бўлса ҳам, улар турли хил сўзларнинг 
таркибида келиб, шеваларнинг бир-биридан фарқловчи белгисига айланган. 
Масалан: