Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

: 
ͻпкөр, сөрəпкор, ͻбͻқ (< олиб боқ) ; 
Жиззах 
сөрəп көр, ͻпкөр//адабий 
тилда сўраб кўр, олиб кўр. 
Ўзбек шеваларида тўлиқсиз феъллари турли хил фонетик вариантларда 
ҳам қўлланилади. Экан тўлиқсиз феъли 
акан ||
икан|| икен|| акен || кен
формаларида, шунингдек, ўтган замон феъли 
[- (а) р]
экан формаси ўрнида -
дейкан тарзида қўлланилади
: борарекен, билерикен; оқийдийкен, (ўқир 
экан), ишлайдийкан. 
Ўзбек халқ шеваларида феълнинг ҳамма даражалари ўзбек адабий 
тилидаги маънолари билан учрайди. Бироқ уларнинг қўлланишида 
шевалараро турли хил фонетик вариантларда учрайди. Шеваларда феълнинг 

---

59 
ўзлик, мажҳуллик даражаси ўтган замон формасида келганда ассимиляция 
ҳодисаси учрайди. Ўзлик даража формаси асосан 
– (и) н
аффикси ёрдамида 
ясалади: 
къйъннъ, терэннъ, суйннъ
каби. 
Феълнинг орттирма даражаси ўзбек шеваларида турли хил фонетик 
вариантларда учрайди. 
[ дьр, -ғьз]
- 
бълдърғъзмайдъ
, 
[-гьз, -дьр
] – 
йегъздърадъ, [- тьр|| -тур]
– ташлаттърдъ. 
Шеваларда ўзбек адабий 
тилидаги чиқмоқ феълининг орттирма даража формаси 
[ -
כ
з, - 
כ
р, -аз, - ьр] 
тарзида қўлланилади: 
чъқар, чъқор, чъқаз, чъқəз, чиғар // чиқър
каби.
Шундай қилиб, феълнинг майл, замон, даража шаклларини ҳосил 
қилиш учун ўзбек шеваларида хилма-хил шакллар қўлланган. Уларнинг 
шевалараро тарқалиши бир хил емас. Чунки айрим формаларнинг 
қўлланиши шевалараро бир хил бўлса, айримлари фақат биргина шева 
доирасида бўлади, бошқа шева материалларида учрамайди. Буни юқорида 
келтирилган таҳлиллар билан изоҳлаш мумкин.