Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Ko'rlarda sezgilarning qanday xususiyatlari bor?
2. Z a if ko'ruvchi shaxslar sezgi xususiyatlari qanday?
3. Sezgilarni korreksiyalash, rivojlantirish imkoniyatlari haqida 
gapirib bering.
13.2. Ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalarning idroki
Idrok pred m et va hodisalar m ohiyatining, sifatining va obrazi- 
ning ongim izd a butunligicha, to'laligicha paydo bo'lishidir.
Bola o'yinchoqlar, h ar xil predm etlar bilan faoliyat ko'rsatarkan, 
bu p red m etlarn in g m ohiyatini, tarkibiy qism larini, to m onlarin i 
o'rganadi.
A sta-sekinlik bilan bolaning sensor rivojlanishi jarayonida 
predm etlar va h odisalarning obrazi bolaning ongida butunligicha 
shakllanib boradi. O datda, ko'ruv, eshituv, sezgi, hid va t a ’m bilish 
idroklari farqlanadi. A m m o , predm et va h o disalarning ongim izda 
butunligicha va bir tuzilishda idrok etilishi bu an alizatorlarning 
o'zaro birgalikda faoliyat ko'rsatishining natijasidir. Shuningdek, 
idrok faqat p redm etlarnin g m u h im belgilari va xossalarining b u­
tunligicha ongim izd a aks etishigina bo 'lm asd an, balki predm et va 
hodisalarning mohiyati, m az m u n i va m a ’nosi, n o m in in g ham b u ­
tunligicha anglanishidir.
A.A. Lyublinskaya ko'rsatib o'tganidek, predm etlar o'rtasida m a- 
kon m unosabatlarini idrok etishda nutq, bolalarning m akon m u n o -
221

---

sabatlarining nutqiy ifodalarini egallashi birinchi darajali a h a m i­
yat kasb etadi. Makon munosabatlarini to'g'ri qayta yaratish bola 
harakatga ham roh nutqda predm etlarning m akon m unosabatlarini 
ko'rsatadigan so'zlarni qo'llagandagina m u m k in bo'ladi.
L.A.Venger 
to m o nid an 
m aktabgacha 
yoshdagi 
bolalarda 
o'tkazilgan idrok rivojlanish ini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqot­
lar ko'rsatdiki, pretseptiv harakat bilish usullarini takom illashtirish 
jarayonida shakllanadi. Ilk yoshdan m aktabgacha yoshga o'tishda, 
ya’ni 3 yoshdan 7 yoshgacha produktiv va konstruktiv faoliyat 
t a ’sirida bolada pretseptiv analitik-sintetik faoliyatning m urakkab 
turlari, ju m lad a n , bu operatsiyalarni amaliy planda bajarishdan 
oldin, ko'rib turgan obyektni xayolan qismlarga ajratish va keyin 
ularni yaxlit birlikka birlashtirishga oid m urakkab qobiliyat yuzaga 
keladi. Pretseptiv obrazlar predm etlar shakliga n isbatan yangicha 
m az m u n kasb etadi. P redm etlar k o nturidan (chizgilaridan) tashqari 
ularning strukturasi, m akon xususiyatlari va ularn in g qismlari nis- 
batlari ajratiladi.
L.A. Vengerning fikricha, idrok bilan bog'liq qobiliyatlar asosini 
pretseptiv harakatlar tashkil qiladi. U larning sifati bolaning pret­
septiv etalonlar maxsus tizim ini o'zlashtirishiga bog'liq. Idrokda bu 
kabi etalonlar, masalan, shaklni idrok etishda geometrik shakllar, 
rangni idrok etishda - spektral gam m a, o 'lcham ni idrok etishda
- ularni baholash uchun qabul qilingan fizik kattaliklar sanaladi. 
Pretseptiv harakatlarni takomillashtirish va bunday harakatlarning 
yangi tiplarini o'zlashtirish yosh kattalashishi bilan idrokda progres- 
siv o'zgarishlarni, ya’ni ular bo'laklash aniqligi ortishi va boshqa 
m u h im sifatlarni egallashni ta ’minlaydi.
L.l. Rudakova ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda ko'rish idroki 
rivojlanishi darajasini xarakterlab, bolalarda tahlil idrokining rivoj- 
langanlik darajasi sensor etalonlar tizim ini egallaganlik darajasi bi­
lan belgilanishini t a ’kidlaydi.