Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

1 Ухтомский A .A . Танланган асарлар. — ТДУ. 220-бет.
223

---

Idrok ruhiy va asab tizimida o 'ta m urakkab jarayon b o iib , uning 
maxsus markazi bosh miyada joylashgan. Shaxsning hayot tarzi, ish 
faoliyatining harakatiga qarab biror analizator dom inan t — yetakchi 
bo'ladi. Ushbu shaxsda o'sha idrok turi kuchli bo'ladi. Ko'pgina 
sog'lom kishilarda ko'ruv idroki yetakchidir. A m m o, ko'ruv o'tkirligi 
jiddiy pasayganda (0,03-0,02 gacha va und an past) va total ko'rlarda 
teri-mexanik, harakat analizatorlari yoki teri sezgi idroki yetakchi- 
lik qiladi.
A m m o , kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, ko'ruv o'tkirligining eng 
past darajasida ham , ko'rlar ko'p hollarda ko'ruv idrokidan faol foy- 
dalanadilar.
Total ko'rlarda atrof-olam ni idrok etish asosan eshituv analiza­
torlari yordamida amalga oshadi.
Lekin, eshituv sezgisi va idroki tashqi olam va undan narsalar 
haqida bir to m o nlam a, ya’ni ularning fazodagi holati va fizikaviy 
mohiyati haqida ju da tor tushu ncha beradi. Insonn ing tashqi 
olam ni sezishini — idrok etish jarayoni polisensor tarzda h a m m a
mavjud sezgi analizatorlari va idrok turlari qatnashgan holda ke­
chadi. Faqat, shunday holatda narsa va hodisalarni butunligicha, 
ongli - tushunib, um u m lash gan holda, tanlab idrok etish yuz b e ­
radi. Masalan: ko'rlarda tashqi olamdagi narsalar va obyektlarni 
tanlab idrok etishning chegaranlanganligi, yo'qligi, narsalarning 
go'zalligidan hissiy t a ’sirlanishning kamligi natijasida his-tuyg'u va 
qiziqishlar doirasining torligi kelib chiqadi.
Ko'rlarda predmet va obyektlarni keng va chuqur idrok etish teri 
va harakat analizatorlari yordamida amalga oshadi. Bu esa idrok 
etilayotgan narsalarning mohiyati, tarkibi, h a m m a xossalari haqida 
yetarli, keng m a ’lumot olishga kamlik qiladi. Natijada, ko'rlarda 
sensor tajriba kam bo'lib, predmet va hodisalarni ongli va b u tu n ­
ligicha idrok etish buziladi.
Ko'zi ojizlarda ko'ruv idroki ko'rish a ’zolari nuqsonining d a ra ­
jasiga va narsalarning katta-kichikligi, uzoq-yaqinligi, xonaning 
yorug'ligiga bog'liq, sog'lom inson atrofidagi narsalarni ikkala 
ko'zi bilan ko'rganda (binokulyar ko'ruv) obrazlar — idroki to'liq 
bo'ladi, a m m o ko'zi ojizlarda ko'zning ko'rish o'tkirligi past yoki
224

---

bir ko'zi u m u m a n ko'rmasligi m u m k in . Bunday holatda narsa va 
obyektlarning fazoda to m o n la rin i aniq ko'rish buziladi.
Ko'zi ojizlar n arsalarni, rasm larni tanishga qiynaladilar. Ko'zi 
ojizlar rasm larni, ayniqsa m urakk ab rasm larni butunligicha idrok 
eta olm aganlari u chun, rasmdagi narsalar, personajlar o'rtasidagi 
bog'liqlik buziladi. R a sm n in g m u h im qismini ko'ra olm aganligi- 
dan tasvirn ing asosiy (asl) m az m u n i haqida xato fikr paydo bo'lishi 
m u m k in . Rasm ni bu tunligicha (fazodagi narsa va obyektlarni ham ) 
idrok etish uch un uni u z o q d a n , yaqindan, keyin h a r to m o n d a n turib 
tom osha qilinadi. Shunday tom o sha q ilinganda narsa va obyektlar 
(rasmlar) haqida, u larn in g m u h im qismlari yetarli darajada aniq 
idrok qilinadi. Ko'zi ojizlarda ko'ruv o'tk irlig in ing pastligi, ko'ruv 
doirasining torligi uchun h a m bu jarayon qiyin kechadi. Natijada 
ularda h a rf va b o 'g 'in la rn i, sonlarni, geom etrik figuralarni idrok 
etish tezligi keskin kamayadi.
Ayniqsa, ko'r va ko'zi ojizlar uchun fazoda harakat qilayotgan 
narsalarni (qush, samolyot va boshqalar) idrok etish ancha qiyin. 
Bu kam chiliklar ularning o'qish, yozish m alakalarini egallashlarini 
qiyinlashtiradi.
Ular ko'pincha daftardagi chiziqni yaxshi ko'rmaganliklari 
uchun qiyshiq yozadilar, harflarning elementlari tushib qoladi, ba- 
land-past yoziladi va hokazo nuqsonlarni ko'plab uchratish m um kin.