Оламнинг илмий манзараси

ФАКТЛАР ВА АНЪАНАЛАР. ФИКРИЙ МОДЕЛЛАР.
Кейинги йилларда дунё бўйича атроф-муҳитнинг ифлосланишнинг ошиб бораётганлиги тўғрисида ҳар хил информациялар пайдо бўла бошлади. Саноати ривожланган айрим шаҳарлар ҳавоси таркибида зарарли моддаларнинг хавфли концентрацияси қайд этилмоқда. Ер ости сувларининг ифлосланиш хавфлари пайдо бўлмоқда, ичимлик сувларнинг муаммолари вужудга келмоқда ва ҳоказа. Бизнинг минтакамизда Орол денгизи ҳавзаси муаммоси мавжуд.
Атроф-муҳитнинг ифлосланишининг ошиб бориши инсон саломатлигига катта салбий таъсир кўрсатмоқда.
Бутун дунё соғликни сақлаш ташкилоти (БСТ) келтирган далилларга асосан 80% бўлган касалликлар экологик факторларнинг таъсиридан келиб чиқар экан. Атроф муҳит ифлосланишининг инсон саломатлигига энг хатарли таъсири инсон геналарини бузадиган таъсирининг ортиб боришидир. Атроф муҳит шундай омиллар билан тўйинганки, улар ҳужайраларга кириб бориб ДНК молекулалар фаолиятини бузадилар. Натижада, геналар таркиби бузилади (яъни, мутация рўй беради) ва бу нарса туғилаётган болаларда намоён бўлиши мумкин. Бундай агентлар рак касалини чақирувчи канцерогенлардан фарғли улароқ мутагенлар дейилади. Шундай қилиб, инсоният олдида биологик эволюция натижасида олган энг бебаҳо нарсасини, яъни ўзининг шахсий генетик информациясини ҳимоя қилишдай мураккаб вазифа турибди.
Атроф муҳитнинг ифлосланишининг ўсиб бориши ва у билан боғлиқ равишда кишилар саломатлигининг ёмонлашуви, айнан инсоният генофондининг бузилиши, ҳозирги замон глобал муаммоларини чуқур табиий-илмий таҳлил қилиш энг долзарб масала эканлигига шубҳа қолдирмайди.
Шуни қайд этиш керакки, табиатшунос олимлар анчадан буён рўй бериши мумкин бўлган ҳалокат тўғрисида огоҳлантириб келмоқдалар. 2200 та табиатшунос олимлар планетамиз аҳолисига қуйидаги мурожаат билан чиққан эдилар: "Бизнинг ҳаммамизга илгари мавжуд бўлмаган жуда катта умумий хавфлилик мавжуд. Буни унинг табиати ва кўламига биноан инсоният олдида илгари пайдо бўлган бирон-бир хавфга тенглаштириш мумкин эмас. Биз аминмизки, реал мавжуд бўлган бу муаммолар бир-бири билан ўзаро боғлиқдир ва ўз қўлами бўйича улар глобалдир. "(Курьер ЮНЕСКО, 1970 йил, июль)".
Олимларнинг таъкидлашича, бундай мураккаб вазиятдан чиқишнинг йўллари мавжуд. Бунинг учун, ҳар хил моделлардан фойдаланиб ҳозирги замон цивилизациясининг келажаги учун туғилган реал хавф-хатар билан боғлиқ бўлган биосферанинг ҳолати тўғрисида информацияларни олиш керак. Ҳар бир киши шахсий ҳаётида, ёки ишлаб-чиқариш фаолиятида бирон-бир хулоса қилиши учун доимо фикрий моделлардан фойдаланади.
Биз қанчалик кўп билсак, шунчалик модель тўлиқроқ бўлади. Бизни ўраб турган дунёнинг фикрий образи ҳам моделдир.
Фараз қилайликки, бир ёки бир-неча киши ўз мамлакати тўғрисидаги ҳамма информацияларни ўрганиб чиқишсин. Натижада, уларнинг ҳар бири аниқ ва тўлиқ фикрий модельга эга бўлишади. Шундай савол тўғилади: бу гуруҳ одамлар, ҳокимиятга эга бўлишса, бирор кун, ҳафта ёки ойлаб маслаҳат қилишса, ҳамма муаммоларни ҳал қилишнинг аниқ дастурини ишлаб чиқа оладиларми? Бу саволга жавоб бериш учун инсон ақл-заковатининг ва фикрий модельларнинг хусусиятларини кўриб чиқиш керак.
Фикрий моделни тўлиқ ва аниқ шакллантириб бўлмайди. Айрим фикрий модел вақт ўтиши билан, масалан суҳбат вақтида ҳам, ўзгариши мумкин. Фикрий модел, ўзининг тузилиши ва тахминлари бўйича тўғри бўлиши мумкин, лекин инсон ақли шундайки, у нотўғри хулоса ҳам чиқариши мумкин. Масалан, бирор гуруҳ тузилса, у жамоанинг энг яхши фикрий моделидан фойдалансада, мамлакат ривожланишининг тўлиқ концепциясини ишлаб чиқа олмайди.
Қонуний савол туғилади: нима учун? Гап шундаки, инсон статик манзарани, у ўта мураккаб бўлса ҳам, яхши ўрганиши ва тасаввур қилиши мумкин. Лекин, у ўзининг фикрий моделларидан фойдаланиб тизимнинг келгусидаги фаолиятини башорат қилмоқчи бўлса, катта қийинчиликларга дуч келади. Чунки, инсон мияси системанинг кўп элементларининг ўзаро муносабатларини баҳолай олмайди. Бизнинг ақл-заковатимиз система қисмларининг бир-бири билан ўзаро таъсирининг динамик натижаларини баҳолашга мослашган эмас. Буни ҳақиқатнинг асосий мезони-тажриба кўрсатади.
Демак, инсоният ўзини ўраб турган дунё тўғрисидаги фикрий моделлар асосида ўзиниг ривожланиш режасини хатоликлар (кўпинча қилинган хатоликлардан кишиларнинг ўзи ва жамият жабр кўради) ва синаб қуришларга асосланган оддий усулдан фойдаланиб тузишга маҳкум этилган эканда? Йўқ. Илм-фан бундай қийин вазиятдан чиқишнинг принципиал йўлини топди, яъни бизни ўраб турган дунё тўғрисида фикрий моделлардан эмас, балки компьютерли моделлардан фойдаланиш лозимлигини аниқлади.