Оламнинг илмий манзараси

ГЛОБАЛ КОМПЬЮТЕР МОДЕЛЛАРИ ЎСИШНИНГ ЧЕГАРАЛАРИ.

Компьютер моделлари инсон ақл-заковатининг кучли томонларини ҳозирги замон ҳисоблаш техникаси қуввати билан бирлаштиради. Компьютерга тўғри моделни, ҳамда ўзаро боғлиқликлар тизимини киритиб, биз инсон тафаккурининг энг катта камчилигини, яъни мураккаб системаларининг динамик хусусиятларини баҳолай олмаслигини бартараф этамиз.

Компьютер моделлари ёрдамида нафақат бирорта мамлакатнинг, балки бутун инсониятнинг ривожланиш динамикасини ўрганиш мумкин.
"МИР-1", ва "МИР-2" номли дунё тизимининг компьютер моделларини яратган Джей Форрестер кўпинча информациянинг етишмаслигидан эмас, балки унинг кўплигидан информацияни танлаш қийинчилигини айтади. Бунда ҳар хил турдаги информация бир хил тизимга келтирилиб, сўнгра моделга киритилади. Системанинг таркибини аниқлашда, ҳар қандай ўзгаришлар "тескари алоқалар ҳалқаси" билан аниқланади деган ғоя энг муҳим информациядир. Тескари алоқалар ҳалкаси ўзаро таъсирнинг берк занжири бўлиб, бошланғич ҳаракатни натижа билан боғлайди. Бунда шароитнинг ўзгариши ўз навбатида кейинги ўзгартиришларни келтириб чиқарадиган "информация" бўлади. Тескари алоқаларга мисол тариқасида аҳоли сонига таъсир қилувчи асосий факторларни кўриб чиқайлик. Умуман олганда, ҳар йили туғиладиган болалар сони аҳоли сонига пропорционалдир. Маълум вақт ўтгандан сўнг туғилган болалар ўсиб-улғайиб ўзлари ота-она бўлишгач, улардан туғилган болалар ҳисобидан аҳоли сони янада ошади. Бу ижобий тескари алоқа ҳалқасига мисолдир. Бундай контур аҳоли сони ўсишининг тезланишини беради.
Бироқ, кишилар ўлимига таъсир қилувчи кўпгина факторлар ҳам мавжуд. Инсонларнинг туғилишига ҳам, ўлимига ҳам аҳоли даромадларининг даражаси, соғлиқни сақлаш ва маорифнинг ҳолати, аҳоли ёшиниг таркиби ва атроф-муҳитининг ифлосланганлиги таъсир кўрсатади. Ўлган кишиларнинг сони аҳоли умумий сонининг ўлим коэффицентига (ҳудудлар ва одамлар ёши гуруҳлари бўйича ўртачаси) кўпайтмасига тенг бўлади. Умуман олганда, аҳоли сонининг ошиши кишиларда ўлимнинг ошишига олиб келади, бу эса аҳоли сонининг камайишини тезлаштиради. Юқорида кўрилганлар, манфий тескари алоқага мисол бўлади. Агар туғилиш ўлимга нисбатан юқори бўлса, аҳоли сони эквипотенциал бўйича ошади.
Тизимли структура принципларидан, "Ҳалқали тескари алоқалар" тизимига икки турдаги ўзгарувчилар: сатҳлар ва темплар киритилиши кераклиги келиб чиқади. Сатҳлар-системанинг тўпловчиси, темплар эса сатҳларнинг ўзгаришини чиқарадиган оқимдир. Масалан, банк баланси-система сатҳидир, у "қандайдир ишга берилган" ва "қандайдир ишдан келган" пул оқимлари ўртасидаги "тоза" фарқлардан тўпланиб, вужудга келади.
Сатҳлар ҳамма кичик тизимларда, молиявий, физик, биологик, психологик ва иқтисодиётларда мавжуд бўлади. Туғилиш ва ўлиш темплари орасидаги "тоза" фарқнинг жамғармаси сифатида вужудга келган аҳоли, дунё тизимининг сатҳи сифатида қаралиши мумкин.
Шундай қилиб, вақт бўйича ўзгарувчи ҳамма системалар, фақатгина сатҳлар ва темпларнинг конструкцияси сифатида намоён бўлиши мумкин, яъни, шу икки турдаги ўзгарувчилар (сатҳ, темп) исталган системани тасвирлаш учун керакли ва етарлидир.
Дунё тизимининг компьютер моделлари тўғрисида қупроқ маълумотни Д.Форрестернинг "Жаҳон динамикаси" номли китобидан олиш мумкин.
Ҳозирги замоннинг тўлиқ муаммолари билан биринчи марта шуғулланган ташкилот-"италконсульт" фирмаси бошлиғи Аурелю Печен томонидан асосланган Рим клуби бўлди. Бу ташкилотга бутун дунёдан юзга яқин йирик олимлар ва мутахассислар ўз хоҳиш-иродалари ва ғоялари асосида бирлашдилар. Рим клубининг мақсади-"инсониятнинг қийинчиликлари лойиҳалари"-номли кўплаб тадқиқотлар ўтказиш эди. Ниҳоят, 1972 йилда Рим клубининг "Ўсишнинг чегаралари" номли машҳур маърузаси эълон қилинди. Кўп миллатли олимлар гуруҳининг илмий раҳбарлигини проф. Форрестернинг шогирди Деннис Медоуз амалга оширди. У ўзининг тадқиқотларида анча тўлиқ ва замонавий бўлган "МИР-3" моделидан фойдаланди.
Медоуз гуруҳи планетамизда бир-бири билан ўзаро таъсирда бўлган 5 асосий тизимни ўрганди:

1. 
   Аҳоли
   
2. 
   Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши
   
3. 
   Табиий ресурслар
   
4. 
   Саноат ишлаб чиқариши
   
5. 
   Атроф муҳит (унинг ифлосланиши)
   

Компьютерларга бу системалар ва уларнинг ўзаро таъсирлари туғрисида бор бўлган маълумотлар киритилиб, ҳар хил вариантлар ва ўзгаришлар билан кўп сонли тажрибалар ўтказилди.
Маърузанинг асосий хулосаси шундан иборат бўлдики, агар кўрилаётган бешта тизимда мавжуд анъаналар сақланиб қолса, ХХI асрда планетамизда ўсишнинг чегарасига эришилади. Энг эҳтимолли натижа шундан иборат бўлдики, бунда аҳоли сонининг ва ишлаб чиқариш қувватларнинг тўсатдан ва назорат қилинмайдиган камайиши кузатилади. Фактлар шуни кўрсатдики, кўрилаётган тизимлар-аҳоли, озиқ-овқат ишлаб чиқариш, муҳитнинг ифлосланиши ва ҳаёт даражаси бизга маълум, ўтган тарихий даврда экспоненционал ўсиб келган. Шу нарса равшанки, планетамизнинг чекланганлиги юқорида келтирилган экспонентани қачонлардир "узиши" ва шу билан ўсишни "тўхтатиши" керак. Ўзаро таъсирларни эътиборга олган компьютер ҳисобларисиз бунинг қачон амалга ошишини исбот қилиши қийин. Фақатгина глобал компьютер моделларигина ҳамма тахминлар ва фаразларни эътиборга олиб, уларга жавоб бериши мумкин. Бу модел куйидаги янгиликларни берди:

1. 
   Хулосаларнинг ишончлилигини,
   
2. 
   Глобал инқироздан чиқишнинг принципиал мумкин эканлигини ўрганиш, чунки бу моделда ҳар-хил нажотбахш вариантларни ишлаб қуриш мумкин.
   
3. 
   Ҳалокатнинг тахминий муддатларини юз йилларда эмас, ўнлаб йилларда аниқликда айтиб беришни.
   

Моделнинг муаллифлари аниқ рақамлар учун эмас, балки ривожланишнинг анъанасига кафолат беришади.
Планетамизнинг чекланганлиги билан боғлиқ бўлган ўсишни чегараловчи асосий факторларнинг айримларини кўриб чиқайлик. Энг аввало бу: озиқ-овқат масаласи. Озиқ-овқат ишлаб чиқарувчи биринчи ресурс бу-Ердир. Маълумки, инсоният 3,2 миллиард гектар қишлоқ-хўжалигига яроқли ерга эга, шундан ҳозир 1,6 миллиард гектари ишлатилмоқда.
Киши эҳтиёжи учун 0,4 га ишлатиладиган ер керак бўлади. Масалан, дунё аҳолисини озиқ-овқат билан таъминлаш учун АҚШ стандартларига кўра, бир кишига 0,9 га ер тўғри келиши керак. Шуни таъкидлаш лозимки, аҳоли сонининг ошиши туфайли, шаҳар ва саноат қурилишларига ишлатилиши-урбанизация натижасида қишлоқ хўжалигига яроқли ерлар камайиб бормоқда.
ХХI аср бошида дунёда аҳоли жон бошига ўртача тўғри келувчи озиқ-овқатлар камайиши сезилиши мумкин.
Бу муаммони қишлоқ-хўжалиги ҳосилдорлигининг кескин оширилиши ҳал қила оладими? Йўқ, ҳал қилаолмайди. Глобал моделлар оркали баҳолаш шуни кўрсатдики, ҳосилдорликнинг икки марта оширилиши бу муаммони 30-40 йилларга кейинга сураолар экан, холос. Бунинг асосий сабаби аҳоли сонининг экспоненциал тарзда ошиб боришидир. Планетамизда аҳоли сонинг кўпайиши қуйидагича:
650 йилда - 0,5 миллиард киши. 1820 йилда
- 1,0 миллиард киши.1930 йилда
- 2,0 миллиард киши.
1959 йилда - 3,0 миллиард киши.
1977 йилда - 4,0 миллиард киши.
1987 йилда - 5,0 миллиард киши.
2000 йилда - 6,0 миллиард киши.
Иккинчи чекловчи омил-чучук сувлар заҳираларидир. Уни истеъмол қилиш ҳам экспоненциал равишда ортиб бормоқда. Маълум далилларга таянсак, ҳозирнинг ўзида дунёда 2 миллиард киши ичимлик суви танкислигида яшамоқда. Сув билан боғлиқ касалликка учраган кишилар бир-неча юз миллионларни ташкил этади.
Ўсишнинг тўхташини кейинга сурувчи сунъий озиқ-овқат ишлаб чикариш, хамда денгиз сувини чучуклаштириш, саноатнинг ўсишини талаб қилади. У эса ўз навбатида қайта тикланмайдиган ресурслар-ёқилги ва минералларнинг мавжуд бўлишига асосланади. Фактлар шуни кўрсатадики, кўпгина минералларнинг заҳиралари кириб келган XXI асрда ниҳоясига етади. Масалан, нефть заҳиралари 50 йилга етади, халос.
Атроф муҳитнинг ифлосланиши энг фаол чекловчи омиллардандир. Ҳозир ифлосланиш экспоненциал равишда ўсмоқда, унинг юқори чегараси ноъмалумдир. Ифлосланишнинг баъзи турлари глобал (бутун оламга) тарқалиш анъанасига эгадир. Масалан, карбонат ангидритнинг (СО₂) атмосферадаги таркиби доимий равишда ошиб бермоқда.
Кўмир, нефть, газларнинг ёндирилишидан атмосферага ҳар йили 20 миллиард тонна СО₂ кўтарилмоқда. Бунинг натижасида атмосфера ҳарорати ошиб иқлимнинг ўзгаришига олиб келмокда.
Ҳамма чекловчи факторларни ва маълум анъаналарни ҳисобга олиб, муаллифлар қуйидаги хулосага келдилар: "мавжуд системада катта ўзгаришлар рўй бермайди деб қаралганда ҳам, кейинги юз йилликда аҳоли сонининг ошиши ва саноатннг юксалиши, албатта, тўхтайди".
Глобал компьютер модели ёрдамида ўтказилган ҳисоб-китоблар шуни кўрсатдики, ҳатто илмий-техника тараққиёти ҳам дунё системаси ўсишининг чекланишини ўзгартира олмайди. Улар фақат ўсиш чегарасини кейинга суриши мумкин, холос. Ернинг ўлчами фундаментал ва ўзгартириб бўлмайдиган чекланганликдир. Шунинг учун дунё ривожланишининг мавжуд анъанасини қайта кўриб чиқиш керак бўлади.
Ишлаб чиқилган компьютор моделлари ёрдамида перспективасиз синаб кўришлар ва хатоликлар усулидан воз кечиб, чуқур таҳлиллар асосида мавжуд глобал муаммоларни ҳал қилиш учун тўғри хулосалар қабул қилишнинг имкониятлари пайдо бўлди.