Odilqoriyev X. T

Siyosiy madaniyat – siyosiy tizim subyektlari bo‘lgan siyosiy partiya- lar, birlashmalar va jamoalarning davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtiro-
ki hamda siyosiy munosabatlarni tashkil etish chog‘ida qo‘llaydigan (rioya etadigan) qadriyatlar, siyosiy g‘oyalar, e’tiqod va ramzlar tizimidir. Siyosiy madaniyat muayyan millat yoki ijtimoiy–siyosiy jamoaning siyosat olami, siyo- siy jarayonlar amalga oshishining qonun va qoidalari xususidagi tasavvurlari majmui hamdir. B. To‘ychiyevning ta’biricha, siyosiy madaniyat ijtimoiy ong va umumiy madaniyatning siyosiy institutlar hamda siyosiy jarayonlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan qismi va jihatlarini qamrab oladi. Ular, o‘z navbatida, davlat va siyosiy institutlarning shakllanishi, amal qilishiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Siyosiy madaniyat tarkibiga siyosiy tizim doirasida namoyon bo‘luvchi e’tiqod va fikr yo‘nalishlari ham kiradi1¹. Boshqa bir olim K.S. Gadjiyevning fikricha, siyosiy madaniyat – siyosiy hamjamiyat subyektlarining ko‘pchiligi tomonidan e’tirof etilgan normativ qadriyatlar tizimidir².

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakat siyosiy tizimining qonuniy asoslarini tashkil etadi. Unda davlat, siyosiy partiyalar va jamoat bir- lashmalarining huquqiy maqomi va o‘zaro aloqalari hamda faoliyatining ustu- vor tamoyillari belgilangan. Siyosiy tizimning amal qilishi, faoliyat ko‘rsatishi mazkur institut haqidagi konstitutsiyaviy qoidalarning ro‘yobga chiqishi va hayotga tatbiq etilishini anglatadi.

Siyosiy tizimning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:

birinchidan, xalqning siyosiy irodasini aniqlash, ifodalash va amalga oshirishga ko‘maklashish;

ikkinchidan, xalq ommasini jamiyat va davlat oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishiga safarbar etish;

uchinchidan, jamiyatni uyushtirish va boshqarish, jamiyat rivojining qo- nuniyatlarini aniqlash va ilmiy asoslantirilgan mexanizmlarni yaratish.

3-§.
Jamiyat siyosiy tizimida davlatning o‘rni

Tarixan olib qaraganda davlatni dast- labki siyosiy tashkilot deb hisoblash mum- kin. Davlatning siyosiyligi shundaki, u hukmronlikka intilgan va erishgan ijtimoiy

guruhlarning (sinflarning) manfaatini ifodalovchi tashkilot sifatida maydonga keldi. Keyinchalik ijtimoiy guruhlar, qatlamlarning manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa uyushmalar, tashkilotlar, partiyalar vujudga kelib, o‘ziga xos siyosiy tashkilotlar yig‘indisi, majmui, tizimi hosil bo‘ldi.




¹ Qarang: Оdilqoriyev Х.T., G‘oyibnazarov Sh. Siyosiy madaniyat. – T., 2004; Туйчиев Б. Про- блемы формирования политической культуры и демократизация современного общества. – Т., 1991.

– 33–34-betlar.

² Qarang: Гаджиев К.С. Политическая наука. – М., 1995. – 338-bet.

So‘nggi asrlardagi sinfiy va demokratik jamiyatlarda davlatdan tashqari muayyan ijtimoiy kuchlarning, guruhlar va qatlamlarning manfaatlarini ifo- dalovchi turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, ayollar va yoshlarning ja- moat birlashmalari, sanoatchilar va fermerlarning tashkilotlari kabilar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ayni vaqtda, ular siyosatga muayyan ta’sir o‘tkazmoqda. Biroq, shunga qaramay davlat jamiyatning siyosiy tizimida markaziy o‘rin egallaydi.

Buning sababi quyidagi omillar bilan izohlanadi:

Birinchi – davlat manfaatlari o‘zaro kelisha olmaydigan turli ijtimoiy guruhlar, qatlamlar, sinflarning samarasiz ziddiyati va o‘zaro qarama-qarshi- ligining muqobili sifatida yuzaga keladi va faoliyat ko‘rsatadi.

Ikkinchi – davlat birgalikda hayot kechirish maqsadida uyushgan inson- larning ittifoqi, turmush faoliyatining tashkiliy shakli hisoblanadi. Insonlarning davlat bilan bo‘ladigan tarixiy, mafkuraviy, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalari «fuqaro- lik» degan kategoriyada o‘zining mujassami, siyosiy-huquqiy ifodasini topadi.

«Davlat jamoasi» ning har bir a’zosi davlatning mavjudligidan manfaatdor. Chunki, davlat vositasida shaxsiy daxlsizlik va erkinlik, oila va mulk muho- fazasi, shuningdek shaxsiy hayot xavfsizligi kafolatlanadi. Shu tariqa individ (shaxs) dastlabki barqaror siyosiy sifatlarga ega bo‘lib, mamlakat siyosiy hayo- tining ishtirokchisiga aylanadi.

Uchinchi – davlatning vujudga kelishida jamiyatning ijtimoiy – sinfiy ta- baqalanishi muhim rol o‘ynaydi. Bundan shu ma’no chiqadiki, davlat iqtisodda hukmron sinfning siyosiy tashkiloti sifatida namoyon bo‘ladi.

To‘rtinchi – davlat o‘z ijtimoiy manfaatlarini qondirish uchun birlash- gan insonlar dastlabki siyosiy faoliyatining mahsulidir. Bu siyosiy voqe- liklarning umumuniversalligi bilan bog‘liq. Siyosiy hayot ommaviy hokimi- yat faoliyati va mamlakatning butun hududi miqyosida kechadi. Shu bois davlat siyosiy hayotni tashkillashtirish vositasi sifatida maydonga chiqadi. Davlat qonunchilik hujjatlari yordamida «siyosiy o‘yin qoidalarini» belgi- laydi. Davlat mamlakat miqyosida siyosiy hayotning shakli sifatida jamiyat siyosiy tizimi bilan aynan mos keladi. Davlat o‘zining vazifasi va funksional xususiyatlari (tavsifi) bilan siyosiy tizimning bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi.

Beshinchi – davlat jamiyatning siyosiy tizimi bilan fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi bog‘lovchi va muvofiqlashtiruvchi muhim bo‘g‘indir. U jamiyat manfaati uchun zarur umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi. Masalan, trans- port, aloqa, uy-joy qurilishi, energetika ta’minoti, ekologiya sofligini ta’minlash, ta’lim tizimini tashkil etish va hokazo sohalarda davlat amalga oshiradigan faoliyat butun jamiyatning umumiy manfaatlarini aks ettiradi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, xalq dav- lat hokimiyatining birdan-bir manbayidir. Xalq bu hokimiyatni vakillik demokratiyasi (saylab qo‘yiladigan davlat hokimiyati organlari orqali) va bevosita demokratiya yo‘li bilan amalga oshiradi. Bevosita demokratiya shakllariga fuqarolarning davlatni boshqarishda, referendumda ishtirok etish hamda jamoat birlashmalariga uyushish huquqi kiradi. Fuqarolar bu huquqlarni turli jamoat tashkilotlariga uyushish yo‘li bilan amalga oshirishi mumkin. Bunday tashkilotlar qatoriga siyosiy partiyalar, kasaba uyushma- lari, yoshlar tashkilotlari va har xil ijodiy uyushmalar kiradi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1 bobining mazmunidan kelib chiqib, siyosiy tizimga O‘zbekiston xalqi siyosiy faoliyati tashkiliy shakllarining majmui, deb ta’rif berish mumkin. Bunda davlatga xalq siyosiy faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli sifatida qaraladi, chunki boshqa shakllar davlatga nisbatan ikkilamchi xususiyatga ega. Ular davlat oldida turgan vazifalarni hal qilishga nodavlat tuzilmalar vositasida yordam beradi, jamiyat va dav- lat ishlarini boshqarishda barcha fuqarolarning ishtirok etishiga imkoniyat yaratadi, davlat hayotida demokratiya asoslarining yanada kengayishiga ko‘maklashadi. Jamiyat siyosiy tizimida davlatning asosiy o‘rni va roli dav- lat siyosiy tizimning asosiy elementi deb aytish imkonini beruvchi bir qan- cha xususiyatlar bilan belgilanadi.

Birinchidan, davlat O‘zbekiston Respublikasi ko‘p millatli xalqining siyo- siy tashkiloti, ya’ni ijtimoiy, mulkiy mavqei, irqi, millati, kasb-kori va hokazo- lardan qat’i nazar, jamiyat barcha a’zolarining tashkilotidir. Shu bois, davlat butun xalq tashkiloti sifatida siyosiy tizimning boshqa tarkibiy qismlariga qa- raganda kengroq ijtimoiy imkoniyatlarga ega bo‘ladi.

Ikkinchidan, davlat xalq manfaatlarining rasmiy ifodachisi sifatida, mulkning barcha shakllari rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratadi.

Uchinchidan, davlat maxsus apparatga ega. Boshqa tarkibiy qismlardan farqli o‘laroq, bu apparat organlariga hokimiyat vakolatlari beriladi. Bunday va- kolatlarga ayniqsa huquqni muhofaza qilish organlari ega bo‘ladi. Ular tarkibi- ga majburlov vazifalarini bajaruvchi ichki ishlar, soliq, bojxona, prokuratura va milliy xavfsizlik organlari kiradi.

To‘rtinchidan, siyosiy tizimning boshqa elementlaridan farqli o‘laroq, davlat organlari o‘z vakolatlari doirasida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilish hamda ularning ijrosi ustidan nazorat tizimiga ega bo‘ladi. Jamoat tashkilotlari normativ hujjatlar qabul qilish huquqiga ega. Bu normativ hujjatlar faqat maz- kur jamoat tashkiloti a’zolariga nisbatan tatbiq etiladi.

Beshinchidan, davlat suverenitetga, ya’ni davlat hokimiyatining barcha siyosiy partiyalar, muassasalar, fuqarolar va nodavlat tashkilotlariga nisbatan
ustunlikka ega. U suverenitetga ega bo‘lgan holda, o‘zini o‘zi tashkil etadi va umummajburiy xulq-atvor qoidalari (qonunlar) qabul qiladi. Davlat qonunlar chiqarish orqali siyosiy tizimga kiruvchi barcha tashkilot, muassasa, birlash- malarning huquqiy maqomini belgilab beradi.

Shunday qilib, davlat jamiyat siyosiy tizimida alohida o‘rin egallaydi va undagi munosabatlarni tartibga solishda asosiy rol o‘ynaydi.

4-§.