Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Huquqiy tartibga solish jarayonining ruhiy mexanizmi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsning irodasi, aqliy salohiyati
(intellekti), motivi, maqsadi, e’tiqodi kabi fazilatlari huquq harakatlanishining ruhiy mexanizmi zamirida yotadi. Qonun chiqaruvchi idora ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda insonlarning ruhiy xulq-atvori xususiyatlarini inobatga oladi. Chunki huquqiy tartibga solish-bu ongga, irodaga, ehtirosga, murakkab motivli xulq-atvorga ega bo‘lgan insonlarni boshqarishdir. Huquq vositasida inson xulq-atvorining motivlari («ichki istak – intilish») shakllantiriladi. Yuridik normada o‘rnatilayotgan taqiq, man etish yoki ijozat berish, rag‘batlantirish usullari bilan, avvalo, inson ruhiyatiga ta’sir etiladi. Shu tariqa inson ruhiyatining tashqi ifodasi bo‘lmish yurish-turishi, xulq-atvorining o‘zgarishiga erishiladi.
Ijobiy xatti-harakatlarni sodir etishga sabab bo‘luvchi faol xulq-atvorni rag‘batlantiruvchi undovchi motivlarni shakllantirish huquqiy tartibga solishning bosh maqsadidir. Undovchi motivlarni shakllantirish ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi:
birinchisi – faol xatti-harakat sodir etish majburiyatini yuklash; ikkinchisi – ijobiy xatti-harakatni sodir etish huquqini berish (ijozat
berish).
Shunday qilib, huquqiy tartibga solishning yuridik, ijtimoiy, ruhiy mexanizmlari jamuljam inobatga olingan taqdirdagina ko‘zlangan samaraga erishish mumkin.

XXI bob. QONUNIYLIK VA HUQUQIY TARTIBOT. INTIZOM

Qonuniylik 1-§.tushunchasi, mohiyati va vazifalari

Adolatli, demokratik jamiyat va huquqiy davlat barpo etish jarayonida qonun ustuvorligi va qonuniylik muhitini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Zero, mustahkam qo-

nuniylik, qat’iy huquqiy tartibot huquqiy dav-
latchilikning mohiyatini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 14-moddasida mustahkamlangan qoidaga muvofiq «Davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari amalga oshiradi».
Mazkur konstitutsiyaviy norma nihoyatda insonparvar va ezgulik bilan yo‘g‘rilgan qoidadir. Unda adolat bilan qonuniylik g‘oyalari yonma-yon, uyg‘un holda e’tirof etiladi. Darhaqiqat, jamiyatda ustuvorlik qiladigan qonuniylik talabi adolat mezonlari doirasida bo‘lmog‘i lozim. Shu ma’noda mamlakat Prezidenti Sh. Mirziyoevning quyidagi fikrlari iboratlidir: «Xalqimiz azaldan yuksak qadrlab keladigan, hamma narsadan ustun qo‘yadigan adolat tuyg‘usini hayotimizda yanada keng qaror toptirishni biz birinchi darajali vazifamiz, deb hisoblaymiz»¹.
Qonuniylik talabi Konstitutsiyamizda o‘zining quyidagi talqinini topgan: «Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar (15-modda)». «Qonuniylik prinsipi»ni barcha tomonidan mavjud qonunlarga og‘ishmay amal qilinishi va ularni qat’iy bajarilishi, deb talqin etish sobiq Ittifoq davrida ham mavjud edi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng biz demokratik, insonparvar, adolatli jamiyat barpo etish sari yo‘l tutganimiz bois «qonuniylik prinsipi»ga yangicha «insoniy qiyofa» baxsh etish, uni inson manfaatlari nuqtayi nazaridan tushunish va talqin qilish tendensiyasi namoyon bo‘la boshladi. Avvalgi davrda «qonuniylik» faqat qonun normalariga qat’iy rioya etish, ularga bo‘ysunish sifatida tushunilar edi. Endilikda qaror topayotgan yangi tendensiya, yangicha yondashuvga muvofiq, avvalo, rioya etilishi talab qilinadigan qonunlarning mazmuni adolat mezonlariga to‘la mos bo‘lishi, insonparvarlik g‘oyasi va ruhi bilan sug‘orilgan, demokratik hamda xalqchil bo‘lishi lozim.
«Demokratik tarzda uyushtirilgan jamiyatda qonun adolat va tafakkur ifodasi bo‘lmog‘i lozim. Insoniyat asrlar mobaynida adolatli qonunlar haqida orzu qilib, ularga muqaddas haqiqat ramzi sifatida e’tiqod qilib kelgan»¹. Davlat qonun ijodkorligi sohasida ham oqilona siyosat yuritishi lozim. «O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida hech kimga tobe bo‘lmagan qonunchilik siyosatini yuritadi. Yuksak nufuzli insonparvar, adolatli hamda demokratik qonunlar yaratish, qonunni inson huquqlari va erkinliklarini himoyalash vositasiga aylantirish, jamiyat uchun umumiy manfaatli barcha munosabatlarni qonun yordamida muhofaza etish kabilar siyosatning asosini tashkil etadi»². Ushbu siyosat asosida amalga oshirilayotgan huquqiy islohotning muhim yo‘nalishlaridan biri «ijtimoiy hayotning hamma sohalarida qonunning oliyligini ta’minlash, uning mazmuni xalqchil, insonparvar va adolatli bo‘lishiga erishish, qonunning sifatini yaxshilash»³ dan iborat.
Qonuniylik prinsipi «qonun ustuvorligi» prinsipidan kengroq tushuncha bo‘lib, u qonun ustuvorligini ta’minlash masalalarini ham o‘z ichiga oladi. Qonuniylik deganda, nafaqat qonunlarga muvofiq ish tutish, balki barcha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar talablariga rioya etish, ularni bajarish tushuniladi. Qonuniylikni zamonaviy talqinda kengroq tushunish uni huquqqa muvofiqlik tarzida tushunishni ifodalaydi. Huquq – haqiqat va adolat ifodasi degan konsepsiyadan kelib chiqilganda, huquqqa muvofiqlik ayni qonuniylik demakdir.
Qonuniylikni talqin etishdagi yangi tendensiyaning yana bir jihati – qonunning huquqiy bo‘lishi⁴. Tabiiyki, huquqiy davlat barpo etish, nafaqat davlat organlari faoliyatining huquq doirasida bo‘lishini, balki qonunlarning mazmuni ham tom ma’noda huquqiy bo‘lishini taqozo etadi. Chamasi, mamlakatimizdagi hozirgi islohotlar chog‘ida demokratik, adolatli huquqiy qonunning konsepsiyasini ishlab chiqish, qonunning umumiy nazariy maketini vujudga keltirish lozim.
Qonunning ustuvorligi g‘oyasi bu hali huquqning to‘la tantanasi degani emas. Huquq – normalar tizimi ekanligidan tashqari, jamiyatning ijtimoiy ongida shakllangan, uning ma’naviy mulkiga aylangan adolat, erkinlik va tenglikni ifodalovchi ideal mezonlardir. Tabiiy huquq, uning asosida yaratilgan pozitiv huquq davlat qonunlaridan ustun turadi. Shu bois Yevropaning ko‘pchilik davlatlari konstitutsiyalarida huquqning ustunligi prinsipi mustahkamlangan. Huquq ustunligi – bu ijtimoiy munosabatlarni insonning tabiiy huquqlari nuqtayi nazaridan, haqiqat va adolat mezonlari asosida tartibga solinishining yuksak darajasidir. Mamlakatimiz huquqshunosligi oldida turgan muhim masalalardan biri «huquq ustunligi» va «qonun ustunligi» prinsiplarining nisbatini metodologiya jihatidan chuqur ilmiy-nazariy isbotlashdan iborat. Bunday ilmiy-ijodiy izlanish, shubhasiz, huquqiy tafakkurimizni sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘taradi.
Milliy huquqshunosligimizda huquq ustunligi prinsipining tushunchasi, mohiyati va ahamiyatini izohlashga bag‘ishlangan ilmiy izlanishlar paydo bo‘layotganligi yuqorida biz asoslayotgan tendensiyaning isbotidir¹.
Demokratik jamiyat barpo etayotgan huquqiy davlat qurish yo‘lidan borayotgan va shu maqsadda tub islohotlarni amalga oshirayotgan mamlakatimiz uchun bugungi sharoitda (o‘tish davrida) qonun ustuvorligiga erishish vaziyatning ayni taqozosidir.
Huquq ustuvorligi (ustunligi) prinsipi biz kelgusida erishishga intilayotgan ideal tamoyil sifatida o‘z dolzarbligini saqlab qoladi. Istiqbolda, albatta, ijtimoiy hayotimizda huquq ustuvorligi tamoyili rahbariy mavqega ega bo‘ladi.
Ta’kidlash muhimki, qonunning ustunligini ta’minlash nihoyatda demokratik mazmundagi ishdir. Qonunga og‘ishmay itoat etilgan jamiyatdagina demokratiya qaror topadi va mustahkam bo‘ladi.
Qonunning oliyligi xususida gap borganda, avvalo, davlatning shoh qonuni hisoblangan Konstitutsiyaning oliyligini, ustuvorligini ta’minlash muhimligini e’tirof etish lozim. Konstitutsiya mamlakat huquqiy tizimining poydevoridir. U – xalqimizning davlat donishmandligi va siyosiy-huquqiy tajribasi samarasi tarzida yaratilgan.
Konstitutsiya normalari ibtido – asos sifatida ta’sis etuvchi xarakterga ega bo‘lib, ular bevosita amal qiladi. Birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Konstitutsiyaning qoidalari joriy qonunlar yoki boshqa huquqiy hujjatlar vositasida muayyanlashtirilmaganligi tufayli ularni bajarmaslik va ularga rioya etmaslikka yo‘l qo‘yilmaydi.
Konstitutsiya va qonunlar har bir fuqaro uchun, har bir huquq sohibi uchun eng oliy qadriyat, mo‘tabar va muqaddas bo‘lmog‘i lozim. Biroq buning uchun Konstitutsiya va qonunlarning o‘zi nihoyatda adolatli, insonparvar, demokratik va oqilona bo‘lishi, jamiyatning yetilgan ehtiyojlariga hamda davr talablariga mos kelishi lozim.
Konstitutsiya Asosiy qonun sifatida mamlakatdagi normativ-huquqiy hujjatlar tizimida ustunlik qiladi, «hukmron» mavqeni egallaydi. Uning normalari boshqa qonunlarning qoidalaridan yuqori oliy yuridik kuchga ega. Qolgan barcha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar konstitutsiya asosida, unga muvofiq va uning ijrosi uchun chiqarilgan. Bu madaniyati yuksak taraqqiy etgan mamlakatning qat’iy qoidasidir.
Qonun – jamiyat huquqiy tizimining eng muhim tarkibiy qismi, huquqni ifoda etishning oliy shaklidir. Qonun vositasi xalq (jamiyat) irodasining davlat amri darajasiga ko‘tarilishi, rasmiylashuvi, umummajburiy qoidaga aylanishi hamda mustahkamlanishi amalga oshadi.
O‘zbekiston Respublikasi normativ-huquqiy hujjatlari tizimida qonunlar asosiy o‘rinni egallaydi. Qonun davlat oliy vakillik organining eng yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan aktidir. Qonunlar bevosita konstitutsiya qoidalari va prinsiplari asosida, ularni hayotga joriy etish maqsadida chiqariladi.
Qonun oliy yuridik kuchga ega. Qonunning ushbu xususiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: