Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Huquq normasi huquq tizimining birlamchi elementi bo‘lib, u davlat tomonidan o‘rnatiladigan, hokimiyat xususiyatiga ega bo‘lgan xulq-atvor va xatti-harakat qoidasidir. Huquq normasi huquq tuzilmasi ichida boshlang‘ich o‘rinda bo‘lib, butun huquq tizimida bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘zidan o‘tkazadi. Shu bois, uning huquq tizimining boshqa tuzilmalariga ta’siri ancha salmoqli. Ta’bir joiz bo‘lsa, uni huquqning «o‘lchov birligi», «birlamchi mezoni» deyish mumkin.
Huquq instituti huquqiy normalarning alohida guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Odatda, huquq instituti huquqiy normalarning uncha katta bo‘lmagan barqaror guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir turini tartibga soladi. Demak, agar huquqiy norma huquqiy materiyaning birlamchi elementi bo‘lsa, huquq instituti esa, uning dastlabki huquqiy umumlashmasidir. Har bir tarmoq o‘z ichiga bir qator institutlarni qamrab oladi va ular tarmoqning tarkibiy qismi, bo‘lagi, bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘lib, ayni paytda, muayyan mustakillikka ega. Zero, ular ma’lum darajada mustaqil masalalarni tartibga soladi. Huquq institutlariga misol qilib, ma’muriy huquqda – mansabdor shaxs instituti; fuqarolik huquqida – da’vo muddati, shartnomalar, oldi-sotdi institutlari; konstitutsiyaviy huquqda – saylov tizimi, fuqarolik instituti; jinoyat huquqida – zaruriy mudofaa instituti; oila huquqida – nikoh instituti va boshqalarni keltirish mumkin.
Huquq institutlarini turlicha guruhlashtirish mumkin. Eng avvalo, biz ularni huquq tarmoqlari bo‘yicha ajratamiz: ma’muriy huquq institutlari, fuqarolik huquqi institutlari va shu kabilar. Demak, qancha huquq tarmog‘i bo‘lsa, shuncha yo‘nalishdagi huquq institutlari majmui mavjud. Bunda huquq tarmoqlari institutlarni turlarga ajratish mezoni vazifasini o‘taydi. Hayotda shunday bo‘ladiki, muayyan bir ijtimoiy munosabat bir huquq tarmog‘iga oid institut bilan tartibga solinib qolmay, bir necha tarmoqqa tegishli institutlar bilan tartibga solinishi mumkin. Shu munosabat bilan ular tarmoq institutlari va tarmoqlararo institutlar hamda oddiy va murakkab (kompleks-majmuaviy), regulyativ (tartibga soluvchi), qo‘riqlovchi va ta’sis etuvchi (mustahkamlovchi) institutlarga ajraladi.