102
27.
2
1
xy
y
x
y
.
28.
2
2
y
y
xy
.
29.
cos
x
y
y
.
30.
2
2
2
xy
y
y
x
.
31.
cos
x
y
y
.
32.
3
2
2
1 0
x y
x yy
.
33.
(1
) 1
y
y
y
.
34.
2
2
y
xy
y
.
35.
2
2
(
) 1
y
y
xy
.
36.
2
arcsin
ln(1
)
y
y
y
.
37.
2
3
2
0
y
y
y
.
38.
ln
sin
x
y
y
.
39.
2
2
7
7
7
7
1 (
cos ,
sin )
y
y
y
t y
t
.
40.
2
2
3
3
3
3
1 (
cos
,
sin )
y
y
y
t y
p
t
8. BIRINCHI TARTIBLI ARALASH DIFFERENSIAL
TENGLAMALAR
Maqsad
– differensial tenglamalarning qaysi sinfga taaluqli ekanligini
aniqlash va uni yechish ko‘nikmalarini mustahkamlash.
Yordamchi ma’lumotlar
Birinchi tartibli differensial tenglamalarning quyidagi sinflariga tegishli
bo‘lgan tenglamalarni yechish usullari bilan tanishdik:
O‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamalar:
( ) ( )
( ) ( )
0
M x N y dx
P x Q y dy
(1)
( ) ( )
y
f x g y
(2)
Bunday tenglamalarni o‘zgaruvchilarni ajratib yechishni o‘rgandik.
O‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga keltiriluvchi tenglamalar:
(
)
(
0)
y
f ax by
c
b
. (3)
Bu
yerda
( )
y
y x
noma’lum funksiya o‘rniga yangi
( )
u
u x
noma’lum
funksiyaga
u
ax by
c
formula bilan o‘tib, uni yechish mumkin.
O‘zgaruvchilariga nisbatan bir jinsli differensial tenglamalar:
y
y
g
x
yoki
(
)
x
y
g
y
. (4)
Bu tenglamani
,
( ),
y
xu u
u x
belgilash yordamida o‘zgaruvchilari
ajraladigan tenglamaga olib kelib yechish mumkin.
Bir jinsli tenglama almashtirishidan foydalanib yechiladigan tengla-
malar:
( )
( )
y
y
y
g
h x
x
x
. (5)
103
Bu tenglamani ham
,
( ),
y
xu u
u x
almashtirish yordamida
( ) ( )
xu
g u h x
o‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga keltirib yechish mumkin.
Bir jinsli tenglamaga keltiriluvchi tenglamalar:
ushbu
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
( , , ,
,
,
const)
a x
b y
c
y
g
a b c a b c
a x
b y
c
(6)
ko‘rinishdagi
tenglama, agar
1 2
2 1
0
a b
a b
bo‘lsa, bir jinsli tenglamaga
keltiriladi.
Umumlashgan bir jinsli tenglamalar.
Ba’zi tenglamalarni
y
z
yoki
y
z
almashtirish
yordamida bir jinsli
tenglamaga keltirish mumkin bo‘ladi. Bunday tenglamalar
umumlashgan bir
jinsli tenglamalar
ded ataladi.
Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglama
ushbu
( )
( )
y
p x y
q x
yoki ( )
( )
( )
a x y
b x y
c x
(7)
ko‘rinishga ega. Bunday tenglamalarni Eyler-Bernulli, Lagranj, integrallovchi
ko‘paytuvchi usullari bilan yechishni o‘rgandik.
Bernulli tenglamasi:
( )
( )
(
const
1)
m
y
p x y
q x y
m
. (8)
Bu tenglamani Eyler-Bernulli usuli yoki
1
1
/
m
u
y
almashtirish
yordamida
yechish mumkin.
To‘la differensialli tenglama:
( , )
( , )
0
М х у dx N x y dy
, (9)
bunda
( , )
( , )
( , )
М х у dx N x y dy du x y
, ko‘rinishga ega. Uning yechimi
( , )
u x y
c
formula bilan oshkormas ko‘rinishda aniqlanadi.
Integrallovchi ko‘paytuvchi.
Ba’zi tenglamalarni integrallovchi ko‘paytuvchiga ko‘paytirib yechish
mumkin.
Rikkati tenglamasi
2
( )
( )
( )
y
p x y
q x y
r x
(10)
ko‘rinishga ega. Umumiy holda bu tenglama kvadraturalarda yechilmaydi.
Agar Rikkati tenglamasining biror (xususiy) yechimi
1
( )
y
y x
topilgan bo‘lsa,
1
( )
y
u
y x
almashtirish
yordamida bu tenglama
( )
u
u x
noma’lum
funksiyaga nisbatan Bernulli tenglamasiga keltiriladi.
Ushbu
( ,
)
y
f x y
(
y
ga nisbatan yechilgan)
va
104
( ,
)
x
f y y
(
x
ga nisbatan yechilgan)
ko‘rinishdagi differensial tenglamalarning yechimini
p
y
parametr kiritish
yordamida parametrik ko‘rinishda topish mumkin.
Xususan, Lagranj (
( )
( )
y
xf y
g y
) va Klero (
( )
y
xy
g y
)
tenglamalarining yechimlari ham
p
y
parametr yordamida ifodalanishi
mumkin.
Berilgan birinchi tartibli differensial tenglamani yuqorida sanab o‘tilgan
sinflarning qaysi biriga mansub ekanligini aniqlash va uni ma’lum algoritmga
ko‘ra yechish kerak. Agar berilgan tenglama bu
sinflarning birortasiga ham
tegishli bo‘lmasa, u yoki bu almashtirishni bajarib, uni “yechiladigan”
ko‘rinishga olib kelish va yechish kerak.
Ba’zan berilgan bitta tenglamalarni turli usullar bilan yechish mumkin
bo‘ladi.
Misol 1.
0
xdy
ydx
tenglamani yeching.
1-
usul.
Tenglamani
2
1
x
integrallovchi ko‘paytruvchiga
ko‘paytirib yechamiz:
2
0 ,
0 ,
xdy
ydx
y
y
d
c
x
x
x
.
Bunda
0
x
yechim yo‘qoldi.
2-
usul. Tenglamani
1
xy
integrallovchi ko‘paytruvchiga ko‘paytirib,
o‘zgaruvchilarni ajratib yechish:
1
0 ,
0 ,
ln | |
ln | |
0 , ln
,
(
)
xdy
ydx
dy
dx
y
d
y
x
c
y
cx
x
xy
y
x
.
0
x
yo‘qolgan yechim.
3-
usul. Tenglamani chiziqli tenglamaga keltirib yechish ham mumkin:
1
0
dy
y
dx
x
, … .
Ba’zan kerakli (muvaffaqiyatli) shakl almashtirishlar yordamida tenglamani
osongina yechiladigan ko‘rinishga keltirish va uni yechish mumkin.
Misol 2.
Tenglamani yeching.
2
2
(
2
)
(
2
)
x
x
y dx
x
x y dy
.
Tenglamada quyidagicha shakl almashtirishni bajaraylik:
2
2
(
2 )
2
0
x
x dx
ydx
xdy
x ydy
.
Agar chap tomondagi 2- va 3- hadlarni guruhlasak, nisbatning differensialiga
“o‘xshash” ifodani ko‘ramiz. Boshqa hadlarning ko‘rinishidan kelib chiqib,
105
tenglamani
2
x
ga (
2
y
ga emas!) bo‘lamiz, ya’ni
2
1
/
x
ga ko‘paytiramiz:
2
2
1
2
0
ydx
xdy
dx
ydy
x
x
.
Endi bu yog‘i tushunarli:
2
2
ln
(
)
0
(
)
)
(
y
d x
x
d
d y
x
,
2
2
ln
0
(
)
y
d x
x
y
x
.
Demak, yechim
2
2
ln
y
x
x
y
c
x
oshkormas ko‘rinishda ifodalanadi.
Ba’zi tenglamalarni yechish uchun noma’lum funksiya va uning
argumentini almashtirish kerak bo‘ladi.
Misol 3.
Tenglamani
yeching
3
2
2
3
ydx
xdy
y
x
y dy
.
Tenglamani
2
1
/
y
ga ko‘paytirib, quyidagi shakl
almashtirishlarni bajaramiz va yechimni topamiz (
0
y
deb hisoblaymiz):
2
2
2
3
ydx
xdy
y x
y dy
y
,
2
2
3
x
d
y x
y dy
y
,
2
2
3
1
x
x
d
y
dy
y
y
,
x
u
y
deymiz,
2
2
3
1
du
y dy
u
,
3
arcsh
(
)
d
u
d y
,
3
arcsh
u
y
c
,
3
arcsh
x
y
c
y
.
Do'stlaringiz bilan baham: