Odam anatomiyasi

VENALAR

Venalar devori tuzilishi jixatdan ikki guruxga , muskulsiz va muskulli venalarga bulinadi. Muskulli venalar uz navbatida muskuli sust rivojlangan va muskul elementlari yaxshi rivojlangan venalarga ajraladi. Muskulsiz tipdagi venalar devori bazal membrana ustida joylashgan endoteliydan va bazal membranani tashkarisidan joylashgan yupka katlam biriktiruvchi tukima elementlaridan tuzilgan. Muskulsiz venalarni devori utaetgan a’zo devorlari bilan jiplashib ketgan. SHuning uchun bu tomirlarda kon oson xarakatlanadi. Muskulsiz tipdagi venalarga miya kattik va yumshok pardalarining venalari, ko’z tur pardasining venalari, suyaklar, talok va yo’ldosh venalari kiradi. Muskuli sust rivojlangan venalarning diametrlari 1-2mm bulib gavdaning yukorigi kismida, buyinda, yuzda va kullarda joylashgan. Bu gurux venalariga yirik bulgan yukorigi kovak venasi xam kiradi. Bu venalarning devorida 3 parda tafovut kilinadi: ichki, o’rta va tashki. Ichki pardasi endoteliy va sust rivojlangan endoteliy osti katlamidan iborat. O’rta pardada uncha kup bulmagan miotsitlar joylashgan, boshka pardalarda miotsitlar uchramaydi. Muskul elementlari kuchli rivojlangan venalar tananing kuyi yarim kismida xamda oeklarda joylashgan. O’rta pardada miotsitlar ancha kuchli rivojlangan bulib, kolgan uchta pardasida xam uchraydi. Kupchilik o’rta va yirik kalibrli venalar devorlarida klapanlari buladi. Klapan vena ichki pardasining yupka burmasidan iborat. Klapan negizini biriktiruvchi tukima tashkil etadi va usti esa ikki tomondan endoteliotsitlar bilan qoplangan. Klapanlar konni fakat yurak tomon utkazib, konni orka tomon ketib kolishiga yo’l kuymaydi. Yukorigi kovak venada, yelka-bosh stvol venasida, umumiy yenbosh venalarda klapanlari bulmaydi, chunki bularda kon yukoridan pastga karab okadi. Muskul elementlari kuchli rivojlangan venalarda esa kon pastki bosim bilan okadi, kon ogirligi kuchini yengish va konni yurakka kutarib yetkazib berish uchun muskul tukimasi juda yaxshi rivojlangan bulishi zarur.
Venalarning umumiy soni arteriyalarga nisbatan ancha ustun buladi. Venalarda kon okimini tezligi pastrok va kon anchagina passiv okadi. Venalar kalibriga karab, kon tezligi o’rtacha sekundiga 14-20 m teng buladi.
Yurak muskulli a’zo bulib, kukrak kafasining ichida, kuks oraligining o’rta kismida, tush suyagining orkasida joylashgan. Uning 2/3 kismi chap, 1/3 kismi ung tomonida kiya xolatda joylashgan bulib, uchi oldinga, pastga va chapga karagan. Yurakning chegarasi yukoridan ikkinchi kovurga oraligida, ungdan tush suyagining cheti, umrov osti chizigidan 1 sm ichkarida, chapdan kukrak bezidan 1 sm chetda, pastdan 5 kovurga oraligida buladi.
Tirik odamda yuraking kengligi 12-15 sm. uzunasi 14-16 sm, aellarda o’rtacha vazni 250 g, erkaklarda 300 g. Yurak yassilashgan konus shaklida bulib, kupincha joylashuvi va shakli odamning yoshiga va konstitutsiyasiga, nafas xarakatlari va bajariladigan jimoniy xarakatlariga boglik. Ma’lumki eng keng tarkalgan kostitutsional sxemalardan odamlarni tana proportsiyalariga kura braxiomorf, dolixomorf va mezomorf tiplarga ajratish amalietda keng kullaniladi. Braxiomorf tana tuzilishda yurak diafragma ustida yetib, gorizontal xolatni egallaydi. Dolixomorf konstitutsiyali odamlarda yurak tomchi shaklida bulib, tik xolatni egallaydi. Mezomorf tana tuzilishda yurak kiya joylashadi..
Sportchilar turli xolatlar va xarakatlar bajarganda yurakning shakli va xajmini uzgarishi asosan kon genodinamikasini uzgarishi bilan boglik.Sportchilarda «osilish» xolatlarda yurak chuzilib, uzunasiga karab urnashadi va yurakning pastki chegarasi suriladi. «Kulda tik turish» xolatda ba’zi sportchilarda yurak gorizontal joylashadi va yurak «beli» bilinar-bilinmas aniklanadi. Nafas olishda diafragma joylashuvi muxim axamiyatga ega. Nafas chikarilganda diafragma kutariladi va yurak kundalangiga joylashadi. Nafas olishda esa kuprok yurak uzunasiga karab joylashadi
Yurakning kengaygan kismi asos deyilib, yukorida joylashgan. Bu yerda eng yirik kon tomirlari joylashganligi sabali, yurak osiglik xolatda buladi. Yurakning eng turtib chikkan va chapga karatilgan kismi yurak uchi deyiladi. Yurak perikard yoki yurak xaltasi deb ataladigan seroz parda bilan uralgan. Yurakda tush-kovurga, diafragmal va upka yuzalari farklanadi.
Yurakning tush- kovurga yuzasi tush suyagining dastasi bilan III-IY kovurga togay kismlarining orka tomoniga tugri keladi.
Yurakning diafragmal yuzasi orkada va pastga karagan bulib, diafragmaning paydan tuzilgan markaziga tegib turadi.
Yurakning upka yuzalari ikki yenidan joylashgan va upkalar yuzasi tomon karatilgan.
Yurak turtta bulimdan iborat, uning asos kismida, yukorida ikkita yurak bulmachasi va ularning ostida ikkita korinchasi tafovut kilinadi.
Yurakning tashki yuzasida bulmachalarni korinchalardan ajratadigan tojsimon egat joylashgan. Korinchalar esa bir-biridan oldingi va orka korinchalar-aro egatlar bilan ajratilgan. Tojsimon va korinchalar-aro egatlarda yurakni oziklantiruvchi kon tomirlari joylashgan.
Yurakning ung bulmacha va ung korinchadan fakat venoz kon, chap bulmacha va chap korinchadan fakat arterial kon xarakat kiladi.
Yurakning chap va ung kismlari bir-biri bilan tutashmaydi va shu sabali arterial va venoz kon kushilmaydi.
Yurakning ung bulmachasi kubsimon shaklda bulib, unga yukoridan yukorigi kovak vena, pastdan - pastki kovak vena kuyiladi. Yurakning ung bulmachasiga yurak venalarining umumiy okimi - yurakning tojsimon sinusi kuyiladi. Yurakning ung quloqchasi yurak bulmachasining burtib chikkan bir kismi bulib, konus shakliga ega va bulmacha bushligiga kushilib uni xajmini ancha oshiradi. Kovak venalar kuyiladigan joy o’rtasida venalararo dungi xosil buladi. Pastki kovak vena kuyiladigan joy ostida yarim oysimon klapanlar joylashadi. Bulmachaning ichki yuzasi sillik bulib, quloqcha kismida va oldingi devor soxasida tarmoksimon muskullar joylashgan. CHap va ung bulmachalar orasida tusik joylashgan bulib, uniing o’rta kismida ovalsimon chukurcha joylashgan. Embrional tarakkiet davrida chukurcha urnida oval teshik buladi va bu teshik chap bulmachani ung bulmacha bilan tutashtiradi. Bola tugilgandan sung bu teshikcha bekilib ketadi, ba’zan ovasimon teshikcha bitmasdan kolishi mumkin.
Yurakning ung bulmachasi bilan ung korinchasi chegarasida korinchaning ung bulmacha- korincha teshigi bor. Bu teshik korincha kiskarganda (sistolasida) uch tavakali qopkok (klapan) bilan yopiladi. Uch tavakali klapan yuzasidan ingichka pay iplari boshlanadi va bu paylar borib surgichsimon muskullarga birikadi.
Natijada xar bir surgichsion muskul klapanga pay iplari yordamida tutashib turadi.
Ung korincha Kon ung bulmachadan ung bulmacha-korincha teshigi orkali ung korinchaga utadi. Bulmacha-korincha teshigining chetida uch tavakali klapan joylashgan bulib, uni tarkibida oldingi, orka va tusikli tavakalar farklanadi. Tavakalar - endokard burmalari bulib, zich tolali biriktiruvchi tukimadan tuzilgan. Tavakalarni tutashish joyida biriktiruvchi tukima ung bulmacha-korinchali teshikni atrofini chegaralab turgan fibroz xalkaga aylanadi.Tavakalarning bulmachali sirti sillik, korinchali sirti esa notekis bulib, burtiklaridan payli ipchalar boshlanadi.
Ung korincha uch kirrali piramida shaklida bulib, korinchaning yuzasida muskul tutamlari bir-biri bilan kesishib murakkab muskul chigali - et tusiklarini xosil kiladi. Korincha devoridan bushlig ichiga chikib turadigan uchta surgichsimon muskullarni xosil buladi.
Uch tavakali klapanning tavakalari korincha bushligiga ochilganda, korincha diastola - bushashgan xolda buladi. Korinchalar sistolasida (kiskarganda) tavakalar yopiladi. Natijada, kon bulmachaga kaytmasdan, upka stvoliga karab yunaladi.
Ung korinchadan upka stvoli boshlanadi, uning teshigida uchta yarimoysimon klapanlar buladi. Klapanlar upka stvoli tomonga karab ochiladi va konni usha tomonga utkazib, orkaga kaytarmaydi va kon kayta korinchaga tushmaydi.
Yurakning chap bulmachasi kubsimon shaklda bulib, uning oldingi devoridan yurakning chap quloqchasi boshlanadi. Bu yerda tojtaroksimon muskullar joylashgan. 4 upka venasi arterial konni yurakning chap bulmachaga kelib kuyadi.
Yurakning chap bulmachasi bilan chap korinchasi o’rtasida chap bulmacha - korincha teshigi bor. Bu teshikning chetiga ikki tavakali klapan birikkan.