Ocr document

36-§. OLTIN O`RDA XONLIGI
Yangi bosqin. Mo`g`ullarning 1235-yilgi qurultoyida O`qtoy qoon (xon) Chingizxonning Rus va Shimoliy Kavkaz yerlarini bosib olish haqidagi vasiyatini eslatib, to`planadigan qo`shinga Botuxon yetakchilik qilishini e`lon qiladi. Uluslardan o`nta askardan bittasining ajratilishi, Botuxonga yordamga Chingizxonning sarkardalaridan Subutoy Bahodirni berilishiga kelishiladi. Botu va Subutoylar 1237-yilning kuzida rus yerlariga hujum bosnlab, dastlab Ryazanni olishadi. Rusdagi siyosiy tarqoqlik mo`g`ullarga yetarlicha qarshilik ko`rsatisn imkonini ham bermasdan 1238-1240-yillarda Vladimir, Suzdal, Kiyey, Galich, Volin va boshqa shaharlar bosib olinadi. Mo`g`ullar tomonidan 1241-1242-yillari Che­xiya, Yengriya, Polshaning bir qismi ham еgallanadi. Lekin 1243-yili O`qtoyning vafot etishi munosabati bilan Botuxon Yolgabo`yi dashtlariga qaytadi. Shu tariqa Botuxon istilo qilgan Yolgabo`yi, Shimoliy Qora Dengiz sonillari, Shimoliy Kavkaz, Mol­daviya hududlarida rus yozma manbalarida Oltin O`rda nomini olgan Jo`ji ulusi shakllanadi. Oltin O`rda, Jo`ji ulusi - ХIII asrning 40-yillari boshida Jo`jixonning o`g`li Botuxon (1236-1255) tomonidan asos so­lingan davlat. 1224-yil Jo`ji ulusi Shimoliy Xorazm, Shimoliy Kavkazdan iborat edi. 1236-1240-yillarda Botuxonning yurishlari natijasida Volga bulg`orlari yurti, Dashti Qipchoq, Qrim, G`arbiy Sibir Oltin O`rdaga qo`shib olindi. Boshqaruv tizimi. Oltin O`rdani Botuxon va uning avlodlari boshqargan. Muhim masalalarni hal etish uchun qurultoy chaqirilgan. Ijro hokimiyati boshlig`i beklarbegi bo`lib, devon ishlarini vazir boshqargan. Mahalliy boshqaruv dorug`a va bosqoqlar qo`lida bo`lgan. Rus knyazlari va aholisiga oliy hukmdor mo`g`ullar hokimi ekanligi е`lоn qilinadi. Нar bir knyazlik eng avvalo хоn ulusi, so`ng knyaz yurti ekanligi uqtiriladi. Rusda barcha knyazlar Oltin O`rdadan boshqaruv yorlig`i oladi. Vladimir knyazi Yaroslav ularning "ulug`i" deb tan olinadi. Istilo qilingan hududlar 10 ming suvoriy saflay oladigan tumanlarga bo`linadi. Knyazliklar qo`shini zarur paytda harbiy xizmat o`tash uchun uzoq o`lkalarga yо`l olishga, Chingizxon vorislarining manfaatlari uchun jang qilishlariga to`g`ri kelgan. Dastlab mo`g`ullar bo`ysundirgan hududlarda, o`zlarining an`anaviy boshqaruv tizimini joriy etadi. Bosib olingan dashtlar Botuning ukalari­ga bеrilib, ularning suyurg`ol mulkiga aylanadi. Suyurg`ol egalari хоn qo`shiniga ma`lum belgilangan sondagi jangchilarni jo`natishdan tashqari, aholidan to`plangan soliqlarning bir qismini ham yuborgan. Oltin O`rda XIV asrdan to`rt katta viloyatga bo`linib, ular ulus nomini oladi. Вu viloyatlar ulusbegisi qo`shin boshlig`i bo`lishidan tashqari, o`ziga tegishli hududdagi boshqaruvga oid barcha masalalarni ham hal etgan. Oltin O`rda qo`shinini beklarbegi boshqargan. U ko`chmanchilar zodagonlari yetakchisi hisoblanib, ba`zida xondan ham ko`proq mavqega erishgan. Bu hol ayrim paytlarda qonli mojarolarga ham sabab bo`lgan. No`g`ay, Мamay, Edigey kabi beklarbegilar hatto хоn­larni ham o`z xohishlariga qarab tayinlaganlar. Oltin O`rda xonligida davlat boshqaruvining taraqqiyoti amaldorlarni kuchayishiga olib keladi. Mo`g`ullar imperiyasining bu qismidagi boshqaruv namunasi sifatida O`rta Osiyodagi musulmon davlatlari ma`muriyati olinadi. Natijada, хоn yonida vazir lavozimi joriy etilib u mamlakatda harbiy bo`lmagan barcha sohaga mutasaddi edi. Vazir va uning yetakchiligidagi devon soliqlar, moliya, savdo ishlarini boshqar­gan. Devonxonada soliq daftarlari ham saqlangan. Soliqlar. Mo`g`ullar aholini o`nlik tizimiga bo`lish maqsadida aholini ro`yxatga olish tadbirini o`tkazadi. Bu tadbir 1248-yili janubiy knyaz­liklardan boshlanib, 1257-yili shimoliy knyazliklarga ham yetib boradi. Aholining ro`yxatga olinishining yakunida mamlakat aholisi "chiqim" deb nomlangan katta to`lovga tortiladi. Undan tashqari aholidan shoshilinch yig`iladigan soliq - talab ham olingan. Xonga urush boshlash uchun mablag` zarur bo`lsa, u rus knyazlariga talab yuborib, chiqimni qanday qattiqqo`llik bilan to`plansa u ham ayovsiz yig`ib olingan. Хоn va uning yaqinlari, elchilar uchun sovg`a-salomga, O`rda amaldorlariga poraga ham katta mablag`lar sarflangan. Soliq va bojlarni to`lanishini bosqoqlar - maxsus tayinlangan mo`g`ul noiblari nazorat etishgan. Holsizlangan knyazliklardan dashtga mо`yna, kumush ortilgan kar­vonlar, qullik asoratiga mahkum etilganlar guruhlari yо`l olgan. Qullikka soliqlarni to`lay olmaganlar mahkum etilgan. Rus yerlari bulardan tashqari, Mo`g`ullar imperiyasi bo`ylab tashkil etilgan yomlar - yо`l bekatlatiga xizmat ko`rsatishda ham qatnashganlar. Xitoydan qabul qilingan bu tizim istilo qilingan barcha o`lkalarda joriy etilgan. Yоm xizmatini atrofdagi aholi bajarib, bekatlarda elchilar, cho­parlar, amaldorlar uchun doim otlardan tashqati oziq-ovqat ham tay­yor bo`lishi ko`zda tutilgan. Rus yerlarini qaramlikda saqlashning yana bir usuli, mo`g`ullarning bir necha martalab bosqinlar uyushtirishi ham edi. Tarixchilarning hiso­bicha, ХIII asrning ikkinchi yarmida dushman rus yerlariga о`n to`rt marta talonchilik hujumlarini tashkil qilgan. Rus knyazlari Oltin O`rda qudratini to`g`ri anglab, bosqinchilar bilan tinch yashashga harakat qilishgan. Bu tadbir mavjud sharoitda knyazlar o`z xalqini saqlab qolishi, ularni qullikka olib ketmasligining yagona yo`li edi. Tinchlik siyosatini Vladimir knyazi Yaroslav boshlab, uning o`g`li Aleksandr Nevskiy davom ettirgan. Knyaz Aleksandr Оltin O`rdaga bir necha bor tashrif buyurgan. Mo`g`ulistonda ham bo`lib, mahalliy amaldorlarning hurmat-е`tibоriga sazovor bo`ladi. Bu tad­birlarning barchasi keyinchalik mo`g`ullar bosqoqlarni tasdiqlamasdan rus yerlaridan boj yig`ishni knyazlardan biriga topsnirishiga olib keladi. Tashqi siyosat. Tashqi siyosat masalalari bilan хоn, uning yaqin maslahatchilari, shuningdek, beklarbegi shug`ullangan. Oltin O`rda uzoq vaqt Sharqiy Yevropaning eng kuchli davlati bo`lganidan ko`pgina mamlakatlar taqdiri unga bog`liq edi. Shu sababdan Yеvroрa qirollari, Rim papalari, Vizantiya imperatorlari va Turk sultonlari хоn saroyi bilan do`stona munosabatda bo`lishga intilganlar. Eronda mustaqil davlat tuzgan Xuloku va uning vorislari esa Oltin O`rda bilan Kavkazortiga egalik qilish masalasida raqobat qila boshlaydi. Вu ikki Mo`g`ul davlati qo`shinlari qator janglarda to`qnashib, goh u tоmоn, goh bu tomonning qo`li baland kelgan. Вu janglardan birida 1266-yili Botuxonning ukasi Berkaxon ham halok bo`ladi. Хu­loku ulusiga qarshi kurashda Оltin O`rda Misr sultonlari bilan ittifoq tuzadi. Oltin O`rda lashkari Bolqon yarim oroli, Litva va Polshaga bosqinlar uyushtirardi. Ulardan maqsad istilo emas, qo`shni hududlarni talash va O`rdani boshqarayotgan zodagonlarni boyitishga qaratilgan edi. XIV asrning birinchi yarmida Oltin O`rda davlati o`z qudratining cho`qqisiga erishadi. Вu jarayon O`zbekxon (1312-1342) va uning og`li Jonibek (1342-1357) nomi bilan bog`liqdir. Oltin O`rda qudratini mus­tahkamlagan omillardan biri islom dinining qabul qilinishi bo`ldi. Mo`g`ullar imperiyasi asoschisi Chingizxon barcha diniy e`tiqodlarga birday munosabatda bо`lishni vasiyat qilgan edi. Uning avlodlari bu vasiyatni bajarishga harakat qilganlar. Oltin O`rda poytaxti Saroy shahrida turli diniy ibodatxonalar qurilgan. Ammo mo`g`ullarning ko`pchiligi ma­jusiy-shomonlikka mansub bo`lib qolganlar. XIV asrning boshida Oltin O`rdada vaziyat o`zgaradi. Hukmron doiralarning uzoqni ko`ra biladigan vakillari, ulkan mamlakat hayotini eski mo`g`ul an`analari asosida boshqarish mumkin emasligini tushunib yetadilar. Davlatni boshqarish tоbоra murakkablashib boradi. Iqtisod va moliyani tushunadigan, savodli kishilarga talab oshib boradi. Вu borada eng ma`qul keladigan amaldorlar o`rta osiyoliklar edi. Qolaversa, Oltin O`rda savdo-sotig`i avvaldan musulmon savdogarlari qo`lida bo`lgan. Еron va Misr bilan uzluksiz munosabatlarning o`rnatilishi ham arab va fors tili bilimdonlarini jalb etishni taqozo etardi. Undan tashqari barcha uchun yagona din hukmdor atrofida fuqarolarni mujassamlagan bo`lardi. O`zbekxon 1314-yilda islomni davlat dini deb e`lon qiladi. Unga qarshi­lik ko`rsatmoqchi bo`lgan zodagonlar va hatto qarindoshlari shafqatsiz qirib tashlanadi. Shaharlar. O`zbekxon davri shaharsozlikning yuksalishi bilan ham xususiyatlanadi. XIV asrning o`rtlalarida Oltin O`rdada yuzdan ortiq sha­harlar bo`lgan. Ularning ba`zilari eski, mo`g`ullar istilosidan avvalgi qo`rg`onlar edi. Bosqinchilar ularni avval vayrоn qilganlar, so`ng savdo yо`llari ustidagi ko`plab shaharlar qayla tiklanadi. O`rda hukumati savdo­sotiqning rivojlanishidan manfaatdor bo`lgan. Ayrim shaharlarga mo`g`ullarning o`zi asos solgan. Bunga sabab O`rdada amaldorlar soni oshib bоrar, ular хоn bilan u joydan bu joyga ko`chib yura olmasdi. Moliya ishlarini bajarishi uchun ko`chma o`tov yaxshi moslashmagan, qolaversa moliya hujjatlarini saqlash ham talab etilgan. Odatda bunday shahar uchun хоn yoki ulusbegi qishlay­digan joy tanlanardi. Oltin O`rdaning har ikki poytaxti: Saroy Botu va Berkaxon qurgan Saroy Berka shu tariqa paydo bo`lgan. O`rda davrida Rossiyada vujudga kelgan ayrim shaharlar: Tula, Tyumen, Azov, Astra­хan hozirga qadar mavjud. O`zbekxon va Jonibek davrida Oltin O`rda shaharlari gullab yashna­gan. Ular iqtisodiy va madaniy hayot markazlariga aylangan. Saroy va Yangi Saroylar dunyoning eng katta shaharlari qatorida bo`lgan. Jonibekning vafotidan so`ng Oltin O`rda taxti uchun kurash bosh­langan. Chekka o`lkalar mustaqillikka erisha boshlaydilar. XIV asrning oxirida To`xtamishxon uni о`n besh yilga yana birlashtiradi. Lekin davlat tarixining fojiali sahifalari aynan uning hukmdorligi bilan bog`liqdir. Bunga To`xtamishning Movarounnahr hukmdori Amir Temur bilan raqobati sabab bo`ladi. Amir Temur Jo`ji ulusiga qarshi uch marta yu­rish qiladi. Shimoliy Kavkazdagi 1395-yilgi To`xtamishning Amir Tе­murdan mag`lubiyati Saroy, Saroy Berka, Astraxan shaharlarini vayron etilishiga sabab bo`ldi. Shundan keyin savdo yo`llari janub tomonga siljiydi. Amir Temurning yurishlari Оltin O`rdani uzil-kesil zaiflashtiradi. Oltin O`rda XV asrning birinchi yarmida qator xonliklarga bo`linib ketadi. Ulardan eng yiriklari Qrim, Qozon, Sibir, Qozoq xonliklari va No`g`ay O`rdasi bo`lgan.