|
VII ВОВ. OSIYO, АМЕRIKА VА AFRIKA DАVLATLARI XI-XV ASRLARDA
35-§. MO`G`ULLAR DAVLATI VА UNING BOSQINI
Ijtimoiy tuzum. Mo`g`ul qabilalari qadimdan Janubiy Sibir, Мanjuriya va Mo`g`uliston hududlarida yashab kelgan. Ularning ko`pchiligi ko`chmanchi chorvachilik bilan shug`ullangan. O`rmonda yashagan ayrim urug`lar ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirgan. Mo`g`ullarning ko`p sonli urug`-qabilalari XI-XII asrlarda ham urug`chilik tuzumi darajasida yashab, urug`-qabila boshliqlari o`tovi atrofida o`nlab, yuzlab oddiy jamoa a`zolarining ko`chma uylari joylashgan. Mo`g`ullarda qadimgi udumlar, xususan xun olish, diniy tasavvurlarida esa ajdodlar ruhiga sig`inish, shomonlik e`tiqodlari yaxshi saqlanib qolgan. Shomonlik - ibtidoiy diniy e`tiqod shakllaridan biri. Yovuz va ezgu ruhlarga, ularning inson hayotiga ta`sir ko`rsatishiga ishonish shomonlikning asosini tasnkil etadi. Lekin ХII asrning ikkinchi yarmidan mo`g`ullar ijtimoiy munosabatlarida yangi xususiyat, mulkiy tabaqalanish kuchaya boshlaydi. Urug`chilik jamoalari alohida ko`chmanchi xo`jalik - ayllarga bo`linib, har bir ayl endilikda o`z xo`jaligi - mollarining egasiga aylanadi. Urug`-qabilalarda bоy xonadonlar, bo`lajak mo`g`ul zodagonlari:, bahodirlar, botirlar shakllana boradi. Aksari urug` boshliqlari no`yonlar o`z urug`doshlaridan navkarlar olib harbiy bo`linmalar tuzadilar. Мulkiy tabaqalanish sharoitida hayotning o`zi ularni harbiy qabila itlifoqlari tuzishga majbur etadi. Ularni xonlar boshqargan. Kuchli qabila itlifoqlari o`zlariga tobe etilgan qo`shnilardan boj-to`lovlar olib turganlar. Bu qabila ittifoqlari "harbiy demokratiya" bosqichidagi an`anaga binоan o`z yig`inlari, qurultoylarida eng muhim: urush, sulh, ittifoq tuzish, xonni saylash kabi masalalarni hal etardilar. Chingizxon davlati. Mo`g`ul qabilalari orasidagi o`zaro urushlarda, XIII asrning boshlarida Temuchin (1155-1227) g`olib chiqadi. 1206-yili Оnon daryosi bo`yidagi qurultoyda u ulug` хоn deb e`lon qilinadi. Bosh shomon butun xalq oldida Temuchinga Сhingizxon unvonini beradi. Chingizxon so`zi "kuchli", "qudratli", "toza" ma`nolarini bildiradi. Mamlakatni markazlashtirish maqsadida Сhingizxon Qoraqurum qal`asini o`z davlatining роytaxtiga aylantiradi. Mo`g`ullar qo`shinini kuchaytirishga katta e`tibor qaratilgan. Tinch paytda chorvachilik bilan shug`ullangan mo`g`ullar urush boshlanishi bilan o`nlik tizimdan iborat,- muntazam qo`shinga aylanar edi. Qo`shin yuzboshi, mingboshi, tumanboshilar tomonidan boshqarilgan. Bahodir, botir, mеrgan, sechan, no`yonlar mo`g`ul harbiy zodagonlarini tashkil etgan. Talonchilik bosqinlari ko`chmanchilar uchun asosiy mashg`ulotga aylana boradi. Mo`g`ullar tez orada Janubiy Sibirda yasnagan ko`pgina xalqlarni bo`ysundiradi. Ular qatotida buryatlar, yoqutlar, qirg`izlar va boshqalar bоr edi. Mo`g`ullar qo`shini. Ko`chmanchilar qo`shiniga qarshi urushga uzoq tayyorlanish zarurati ham bo`lmagan. Mo`g`ullar hayotining o`zi, har qanday vaqtda otni egarlab yo`lga tushishga mоs edi. Mo`g`ullar ko`chma uy-o`tovlarda yashagan. Нarbiy yurishga tayyorlanganda yoki ko`chish paytida o`tovni o`rnatish uchun nari bоrsa bir soat, yig`ib yuk tuyasiga ortish uchun undan ham kam vaqt ketardi. Нarbiy yurishda jangchilar oilalari qo`shinni kuzatib borishi ham mumkin edi. O`g`il bolalar yoshligidan gulxan tutunidan va janglar olovidan nafas olganlar, janglarni kuzatganlar, оt va qurol bilan muomala qilishni o`rganganlar. Oqibatda ular baquvvat va jasur jangchi`ar bo`lib yetishganlar. Mo`g`ullarning sevimli quroli kamon edi, jangchi raqibini yuzlab metrdan nishonga ola bilgan. Jangchilarning ko`pchiligi nayza va qilich bilan qurollangan. Нar bir ko`chmanchining kundalik hayotida ham, jang paytida, albatta, arqoni bo`lishi lozim edi. Qo`shni mamlakatlarni istilo qilish jarayonida Chingizxon qo`shini devorni buzishda maxsus moslama - palaxmonlardan foydalanishni o`zlashtiradilar. Ko`chmanchilar qo`shini odatda uchta qismga bo`lingan: markaz va ikki qanot. Jang boshlanganda, markaz yolg`ondan chekingan. Dushman uni ta`qib eta boshlasa, qanotlardan hujumga uchrar, chekinayotganlar ham to`xtab, jangga kirishardi. Asosiy qo`shindan tashqari Chingizxon ixtiyorida "keshik" deb yuritilgan maxsus gvardiya ham tashkil etiladi. Keshik favqulodda holatlar uchun doimo jangovor holatda tutib turilar edi. Jangni mohirona boshqarish, kuchli va intizomli otliq qo`shinning bo`lishi, qo`shni mamlakatlardagi siyosiy tarqoqlik mo`g`ullarga g`alaba keltirgan. Mo`g`ullar udumlari. Mo`g`ullar xoni qarorgohiga kelgan elchilar qator kutilmagan sinovlardan o`tkazilgan. Хоn huzuriga kirish istagidagi barcha kishilarning o`zlarigina emas, ularning sovg`a-in`omlari ham turli duo, yovuzliklardan "tozalanishi" lozim edi. Bunga ma`lum udumga ko`ra shomonlarning qattiq nazoratida ikki katta gulxan orasidan o`tish orqali etishilgan. Mo`g`ullarda olov ularning o`zlarini va hukmdorlarni asrovchi omillarni mujassamlashtirgan qudratli kuch hisoblangan. Elchilar ortidan turli sovg`alar ortilgan aravalar ham olib o`tilgan. Shomonlar aravadagi buyumlardan ayrimlarini olib olovga - ilohlarga qurbonlik sifatida tashlaganlar. Shundan so`ng yog`och va jundan yasalgan qator qilib qo`yilgan but va sanamlar orasidan o`tayotib, ularga ham ta`zim qilib hurmat bajo keltirish lozim edi. Istilolar. Chingizxon 1211-yildan Shimoliy Xitoyga qarshi urush boshlaydi. Mamlakatni batamom istilo qilinishi uning vorislari davrida tugatiladi. Yettisuv va Sharqiy Turkistonga qarshi 1218-yili boshlangan bosqinlar, Xorazmshohlar davlatiga 1219-1221-yillarda yoyiladi. Afg`oniston, Sharqiy Eron egallanib, Kavkaz orqali 1223-yili Dashti Qipchoqqa chiqadi. Kalka daryosi bo`yida qipchoqlarning ittifoqchisi sifatida ularga yordamga kelgan ruslar qo`shini mag`lub etiladi. 1224-yilda Chingizxon zabt etilgan hududlarni o`z o`g`illari: Jo`ji, Chig`atoy, O`qtoy va Tuliga uluslarga bo`lib, taqsimlab beradi. О`qtoyni taхt vorisi etib tayinlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
