Ocr document

IV ВОВ. G`ARBIY YEVROPADA МARKAZLASHGAN DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI
22-§. FRANSIYADA MARKAZlASHGAN DAVLATNING TASHKlL TOPISНI
Ijtimoiy munosabatlar. Feodal jamiyatida hukmron toifa vakillarining shaxsiy erkinliklari amalda cheksiz bo`lgan. Feodal tarqoqlik davrida Fransiyada qirol o`z xonadoniga tegisnli bo`lgan yer­ mulklar, ya`ni domenida ham to`la xo`jayin emasdi. Qirol hukmida hisoblangan gersog va graflar xalqni uning nomidan boshqarar, zarur paytda sud qilar va jazolar edi. Qirolning feodal tarqoqligi sharoitida na qo`shini va na ishonchli amaldorlari bo`lgan. Fransiyada mulklari yоnma-yon joylashgan feodallar o`rtasida uzluksiz urushlar bo`lib turardi. Agar mojaro bitta senorning vassallari orasida bo`lsa uni toifa sudi ko`rib chiqqan. Lekin sudning qarori feodal manfaatiga mos kelmasa uni bajarmaslikka harakat qilgan. Natijada ko`pchilik muammolarning yagona yechimi urush bo`lib qolgan. Feodal o`z raqibiga istagan vaqtda urush e`lоn qilisni mumkin edi. Urush harakatlari natijasi esa har qanday qonun yoki huquqdan ustun turardi. Qirol hokimiyati. Salibchilar Suriya cho`lida musulmonlar bilan jang qilayotganida Fransiya og`ir davrlarni boshdan kechirayotgan edi. Avvalgi G`arbiy Frank qirolligi bir-biridan mustaqil katta-kichik o`nlab knyazliklarga bo`linib ketadi. Вu knyazliklar merosga qoldiril­ganida yana bo`linar, sulolaviy nikohlar natijasida qo`ldan-qo`lga o`tardi. Fransiyaning janubi shu qadar mustaqil ediki, u yerda qirol haqida eshitishni ham istamaganlar. Shimolda Gugo Kapet avlodlari, Parij graflari hokimiyatini tilda tan olsalar-da, amalda ularga deyarli hech kim bo`ysunmagan. Qirolning shaxsiy yer-mulklari (domeni) shimolda Parijdan - janubda Orleanga qadar ensiz tasma shaklida joylashgan edi. Normandiya, Burgundiya, Bretan, Akvitaniya ger­soglarining har biri qirolga nisbatan ko`proq hudud va aholiga ega edilar. Qiroldan Anju, Tuluza, Вlua graflari ham kuch-qudrat bobida kam bo`lishmagan. Qirol domenida esa unga bo`ysunmagan feodallar mustahkam qal`alar qurib joylashib olgan edilar. Dоmеn (lotincha dominium - mulk) - qirol, gersog, graf va baronlarning qaram dehqonlar mehnati bilan ishlanadigan yer­ mulklari. Qirol Lyudovik VI (1108-1137) o`zining ishonchli yordamchisi, ilgari Sen-Deni monastiri abbati bo`lgan Sugeriy ko`magida o`z do­menida tartib o`rnatishga harakat boshlaydi. U Burj va Sans shahar­larini o`z domeniga qo`shib oladi. Qirol o`zboshimcha baronlar qal`alarini buzib ularni bo`ysundiradi. Lyudovik VI ning omadi yuri­shib 17 yoshli o`g`li bo`lajak qirol Lyudovik VII (1137-1180)ni Akvitaniya gersogining yagona merosxo`ri 15 yoshli Aleonoraga uylan­tirishga muvaffaq bo`ladi. Mamlakatni birlashtirish uсhun kurash. Fransiyada Х - ХI asrlardan qishloq xo`jaligining, hunar­mandchilik va savdoning o`sishi boshlanadi. ХII asrdan yangi o`z­lashtirilgan yerlarda dehqonlar qa­ramligi bekor qilinib, soliqlarning bir qismini рul bilan to`lanadigan bo`ladi. Natijada dehqonlar yetish­tirgan mahsulotlarning ma`lum qismini bozorga sotish uchun chiqara boshlaydi. Fransiyada fео­dallar XII-ХIII asrlardan o`z yer­larini dehqonlarga merosiy ijaraga bеra boshlaydilar. Вu tadbir dehqonni yerga munosabatini ijobiy tomonga o`zgartiradi. Viloyatlar orasida mehnat taqsimoti kuchaya borib, Normandiya - temir, tuz ishlab chiqarish, оt va qoramol yetishtirishga; Shampan va Burgundiya - vinochilik, zig`ir tolasi va jundan gaz­lamalar to`qishga ixtisoslashgan. Viloyatlar orasidagi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ehtiyojlari feodal tarqoqlikni tugatishni taqozo etardi. Shaharlar yuksalishi bilan yangi ijtimoiy tabaqa - shaharliklar soni ko`paya boradi. Shaharliklar tabaqasi esa feodallar o`zbo­shimchaligini cheklaydigan kuchli qirol hokimiyati tarafdori edi. Qirolni, shuningdek, mayda va o`rta feodallar qo`llagan. Ular kuchli qirol hokimiyati o`zlarini graflar, gersoglar tazyiqidan xalos etishiga umid bog`laganlar. Ushbu vaziyatda markazlashitirish jarayoniga faqat yirik diniy va dunyoviy feodallargina qarshi bo`ladi. D`E qal`asi Nonnandiyada joylashgan. Fransiyada qirol hokimiyatining kuchayishi Lyudovik VI ning o`z mulklaridagi vassallarini itoat ettirishidan boshlanadi. Filipp II (1180-1223) Angliya qiroli Ioann bilan inglizlarning Normandiyadagi mulklari uсhun kurash boshlaydi. "Ingliz tojining marvaridi" hisoblangan Normandiya 1202-1214-yillari tortib olinadi. Tez orada qirol mulklariga mamlakat janubidagi Tuluza grafligi ham qaytariladi. Natijada qirol Fransiyadagi eng kuchli feodalga aylanadi. Qirol mulklarining kengayishi umumdavlat boshqaruv tashkilotlari: Qirol kengashi, Oliy sud va Moliya boshqarmasining tuzilishi bilan yakunlandi. Lyudovik IX (1226-1270) qirol yerlaridagi feodal urushlari­ni taqiqlaydi. Qirol zarb ettirgan oltin va kumush tangalar Fransiya­ning barcha viloyatlarida o`tishi huquqi belgilanadi. Natijada, mamlakat­da gersog va graflar zarb etadigan 40 xil рul asta-sekin surib qo`yiladi.